ایران کشوری با منابع عظیم انرژی از جمله گاز طبیعی است. توسعه تجارت انرژی ایران نه تنها برای اقتصاد کشور بلکه برای بازار جهانی انرژی از اهمیت بالایی برخوردار است. ایران پس از روسیه دومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی جهان را دارد. ذخایر گاز طبیعی این کشور حدود ۵/۳۳ تریلیون متر مکعب تخمین زده می‌شود که معادل حدود ۱۸ درصد کل ذخایر گاز طبیعی جهان است. ایران با وجود داشتن چنین ذخایر عظیمی به دلایل مختلف از جمله تحریم‌ها و عدم سرمایه‌گذاری در بخش انرژی نتوانسته است از منابع گاز طبیعی خود به طور کامل استفاده کند.
با این حال، ایران در سال‌های اخیر اقداماتی را برای توسعه بخش انرژی خود از جمله گسترش تجارت گاز انجام داده است. یکی از ابتکارات کلیدی در این زمینه، توسعه خط لوله گاز ایران (IGAT) است که شبکه‌ای از خطوط لوله است که گاز طبیعی را از میادین گازی ایران به نقاط مختلف کشور و کشور‌های همسایه منتقل می‌کند.
گسترش تجارت گاز نه تنها برای اقتصاد ایران بلکه برای بازار جهانی انرژی نیز مهم است. گاز طبیعی در مقایسه با سایر سوخت‌های فسیلی مانند زغال سنگ و نفت، منبع انرژی پاک‌تر و کارآمدتر است. همانطور که جهان به سمت منابع انرژی پاک‌تر حرکت می‌کند، انتظار می‌رود تقاضا برای گاز طبیعی افزایش یابد. ذخایر عظیم گاز طبیعی ایران می‌تواند نقش بسزایی در تأمین این تقاضا داشته باشد.
روسیه یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گاز طبیعی در جهان است و سال‌هاست که گاز به اروپا و آسیا صادر می‌کند، اما پس از شروع جنگ اوکراین با روسیه، اروپا نیز به سمت تحریم گازی روسیه رفت و از همین رو نیز روسیه به دنبال تقویت بازار‌های گازی خود در غرب آسیا و جنوب شرق آسیاست. ایران و روسیه برای توسعه خط لوله گازی که گاز را از روسیه به ایران و سپس به پاکستان و هند انتقال می‌دهد، همکاری می‌کنند. این خط لوله که به کریدور گازی خط لوله صلح معروف است، این پتانسیل را دارد که به منبع اصلی گاز برای کشور‌های جنوب شرقی آسیا تبدیل شود.
با اتصال خطوط گازی ایران به پاکستان و سپس هند، ایران به عنوان بازیگر اصلی تجارت گاز منطقه امکان نقش آفرینی و درآمدزایی بسیار بالایی را از محل صادرات گاز یا سوآپ گاز روسیه و ترکمنستان ایجاد خواهد کرد که برای بازآرایی تجارت انرژی ایران و خنثی کردن تحریم‌های غرب، راهکار بسیار مهم و اثربخشی است.
ترکمنستان یکی دیگر از کشور‌هایی است که دارای ذخایر عظیم گاز طبیعی است. ایران و ترکمنستان می‌توانند مسیر جدید توسعه همکاری‌های اقتصادی در راستای تأمین انرژی پایدار کشور‌های جنوب شرق آسیا باشند. توسعه تجارت انرژی ایران براساس گسترش تجارت گاز با استفاده از منابع گازی خود و همچنین ترانزیت و سوآپ گاز از روسیه و ترکمنستان به کشور‌های جنوب شرق آسیا، ابتکاری مهم است که می‌تواند منافع قابل توجهی برای ایران داشته باشد؛ و بازار جهانی انرژی می‌تواند به ایران کمک کند تا از منابع گاز طبیعی خود به طور کامل استفاده کند، تجارت انرژی خود را متنوع کند و وابستگی خود را به اقتصاد تک محصولی و خام فروشی نفت را کاهش دهد. همچنین می‌تواند به تقویت روابط ایران با همسایگان خود و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای کمک کند.
موضوعی که مقامات پاکستانی نیز اهمیت ویژه آن به عنوان یک راهکار مهم در زمینه درآمدزایی ارزی برای پاکستان در نظر دارند و با وجود مخالفت امریکا به دنبال اتصال خطوط لوله بین ایران و پاکستان هستند. احمد قریشی دستیار ویژه نخست وزیر پاکستان در امور صنایع و تولید اخیراً نیز در دیدار با صنعت‌گران پاکستانی تأکید کرد که تکمیل خط لوله انتقال گاز از ایران به پاکستان باعث تأمین نیاز‌ها در حوزه انرژی شده و وابستگی به واردات نفت را کاهش می‌دهد. همچنین محسن جاوید داور رئیس کمیسیون روابط خارجی مجلس ملی پاکستان هم اخیراً از تعلل دولت اسلام‌آباد در تکمیل پروژه انتقال گاز ایران انتقاد و تصریح کرد که این تعلل و بهانه قرار دادن تحریم‌ها، هرگز قابل قبول نیست.
نکته بسیار مهم در تکمیل پازل ایجاد شده، ایجاد منافع سیاسی و تجاری برای تکمیل خط لوله صلح توسط ایران برای روسیه و ترکمنستان است. ایران باید با فعال کردن سازوکار انتقال و سوآپ گازی روسیه، علاوه بر اینکه از محل انتقال گاز روسیه از طریق ایران درآمدزایی داشته باشد، با تأمین گاز شهر‌های شمالی ایران از طریق گاز روسیه و تحویل گاز خود به پاکستان و عدم انتقال آن به شمال کشور، علاوه بر کاهش هزینه‌های انتقال گاز روسیه، اتلاف گازی در زمینه انتقال گاز از جنوب کشور به شمال کشور را نیز به حداقل برساند و بدین ترتیب یک بازی دو سر برد برای ایران خواهد بود. همچنین سوآپ گازی و تأمین پایدار گاز هند از طرف ایران به واسطه سوآپ گازی روسیه، منافع سیاسی بسیار زیادی برای ایران در بین کشور‌های همسایه ایجاد خواهد کرد و این مزیتی بزرگ برای ایران است که در این زمینه ایفای نقش جدی داشته باشد.
همچنین تجربه بسیار مهم روسیه در زمینه ایجاد و ساخت دو خط لوله در کف دریا و اتصال مستقیم به آلمان، می‌تواند برای ایران در این زمینه بسیار مهم باشد و از طریق اتصال خط لوله کشیده شده تا چابهار به صورت مستقیم به هند، علاوه بر اینکه وابستگی تجارت گاز ایران به پاکستان به حداقل برسد؛ مزیت بسیار مهم تجارت گاز بین روسیه- ایران- هند بدون مشارکت کشور دیگری ایجاد خواهد شد و در این صورت، ایران قدرت بلامنازع تجارت گاز منطقه خواهد شد.
نکته بسیار مهم در این زمینه، وابستگی قرارداد‌های آتی گاز قطر بوده است که این کشور در سال‌های آینده امکان ایجاد منابع جدید و موازی خط لوله ایران را نخواهد داشت و از این طریق تهدیدی برای بازار گازی آینده ایران و روسیه در هند نخواهد بود. دلیل این موضوع نیز فروش پیش از موعد گاز استخراج شده به کشور‌های آسیای شرقی و همچنین اروپا و ظرفیت فول گازی این کشور است.
مزیت‌های مهم قرارگیری ایران در تجارت گاز منطقه
فرشاد جامع اصل کارشناس اقتصادی در گفتگو با «جوان» با اشاره به مزایای قرارگیری ایران در تجارت گاز منطقه گفت: «ایران از دیرباز با داشتن ذخایر عظیم نفت و گاز و موقعیت استراتژیک در خاورمیانه، بازیگر مهمی در بازار جهانی انرژی بوده است. با این حال، این کشور با چالش‌های اقتصادی متعددی از جمله تحریم‌های غرب که تجارت انرژی آن را به شدت تحت تأثیر قرار داده، مواجه بوده است. برای غلبه بر این چالش‌ها، ایران به دنبال تمرکز بر ایفای نقش در تجارت گاز منطقه‌ای و تبدیل شدن به قطب اصلی انرژی در منطقه است. این رویکرد می‌تواند به خنثی‌سازی تحریم‌های غرب و بازسازی تجارت انرژی ایران کمک کند.»
وی ادامه داد: «ایالات متحده از زمان انقلاب اسلامی در سال ۱۹۷۹ تحریم‌های مختلفی را علیه بخش انرژی ایران اعمال کرده است. جدیدترین تحریم‌ها در سال ۲۰۱۸ اعمال شد که صادرات نفت ایران و توانایی این کشور برای دسترسی به سیستم مالی جهانی را هدف قرار داده است. این تحریم‌ها تأثیر قابل توجهی بر تجارت انرژی ایران داشته و منجربه کاهش صادرات نفت و از دست دادن درآمد شده است. برای خنثی کردن تحریم‌های غرب، ایران به دنبال تمرکز بر ایفای نقش در تجارت گاز منطقه‌ای و تبدیل شدن به قطب اصلی انرژی در منطقه است. ایران دارای ذخایر گاز طبیعی قابل توجهی است و از نظر استراتژیک در خاورمیانه قرار دارد که آن را به مکانی ایده‌آل برای یک هاب گاز تبدیل می‌کند. ایران با تمرکز بر تجارت منطقه‌ای گاز می‌تواند وابستگی خود به صادرات نفت را کاهش دهد و به بازار‌های جدید دست یابد.»
این کارشناس اقتصادی در زمینه طرح گازی ایران برای بخش شرقی خود جهت رسیدن به بازار‌های کشور‌های همسایه شرقی و همچنین جنوب اروپا افزود: «یکی از ابتکارات اصلی ایران برای تبدیل شدن به یک هاب گاز منطقه‌ای، خط لوله گاز طبیعی در بخش شرقی خود است که این خط لوله از ایران به عراق و در نهایت به سوریه و لبنان منتقل می‌کند. این پروژه به ایران امکان صادرات گاز طبیعی به همسایگان خود و دسترسی به بازار‌های جدید در آفریقا و جنوب اروپا را می‌دهد. علاوه بر این، ایران همچنین به دنبال توسعه پایانه‌های صادرات گاز طبیعی مایع (LNG) برای دسترسی به بازار‌های جهانی است.»
جامع اصل با اشاره به خط لوله غربی ایران و مزیت‌های بزرگ آن برای ایران افزود: «ایران همچنین با توسعه زیرساخت‌ها و گسترش تجارت انرژی خود به دنبال تبدیل شدن به قطب اصلی انرژی در منطقه است. موقعیت ایران در غرب‌آسیا آن را به قطبی ایده‌آل برای تجارت انرژی تبدیل می‌کند که آسیا، اروپا و آفریقا را به هم متصل می‌کند. کشورمان با تبدیل شدن به قطب اصلی انرژی در منطقه می‌تواند به بازار‌های جدید دست یابد و اتکای خود به صادرات نفت را کاهش دهد. در این زمینه خط لوله صلح که اخیراً نیز مورد تأکید مقامات دو کشور قرار گرفته است؛ اصلی‌ترین پلن ایران برای تبدیل شدن به یک بازیگر مهم در بازار بین‌المللی تجارت گاز است؛ جایی که ایران به تنهایی این امکان را دارد که با استفاده از منابع گازی خود و شریک جدید تجاری خود یعنی روسیه، گاز مورد نیاز قطب جدید توسعه صنعتی جهان یعنی هند را تأمین کند.»
این کارشناس اقتصادی در پایان گفت: «تمرکز بر تجارت منطقه‌ای گاز و تبدیل شدن به هاب اصلی انرژی در منطقه مزایای بی‌شماری برای ایران دارد. اولاً، می‌تواند با کاهش اتکای ایران به صادرات نفت و دستیابی به بازار‌های جدید به خنثی کردن تحریم‌های غرب کمک کند. ثانیاً می‌تواند به تنوع بخشیدن به اقتصاد ایران و کاهش وابستگی آن به بخش انرژی کمک کند. ثالثاً می‌تواند منجربه توسعه زیرساخت‌های جدید و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید در منطقه شود. علاوه بر این، تمرکز بر تجارت گاز منطقه‌ای و تبدیل شدن به قطب اصلی انرژی در منطقه نیز می‌تواند به نفع همسایگان ایران باشد. توسعه خطوط لوله و زیرساخت‌های جدید می‌تواند به اتصال منطقه و افزایش امنیت انرژی کمک کند. علاوه بر این، گسترش تجارت انرژی ایران می‌تواند به افزایش همکاری‌ها و ثبات منطقه‌ای منجر شود.»
سوآپ، پنجره‌ای به سوی نقش‌آفرینی جدید ایران
علی‌اکبر میرقادری کارشناس انرژی نیز در گفتوگو با «جوان» با اشاره به اینکه اهمیت بالایی در زمینه بازطراحی تجارت انرژی ایران وجود دارد؛ افزود: «یکی از اقدامات مهم در زمینه حکمرانی انرژی کشور توجه بیشتر به مسئله تجارت گاز است. روسیه به دلیل تحریم بازار اروپا به دنبال مشتریان جدید در جنوب شرق آسیا است و راهکار سوآپ و ترانزیت گاز اقدام مهمی است. همچنین ارتباط با روسیه می‌تواند به انتقال تکنولوژی به کشورمان منجر شود. ما در زمینه تکنولوژی‌های نقل و انتقال گاز و فرآورده‌های نفتی کشور پیشرفته‌ای هستیم و جزو کشور‌های صاحب فناوری در این زمینه محسوب می‌شویم. ما توانسته‌ایم هزاران کیلومتر شبکه گاز را در کشور به وجود بیاوریم. الان این شبکه به خوبی سرویس می‌دهد و مردم از آن بهره‌مند می‌شوند. بزرگ‌ترین شبکه گاز سراسری در جهان متعلق به ایران است. سوآپ گاز روسیه توسط ایران می‌تواند به انتقال تکنولوژی به کشور مقابل منجر شود و منافع دو طرف را
تأمین کند.»
این کارشناس حوزه انرژی در ادامه گفت: «به ویژه در فصل زمستان ما ناترازی گاز داریم و امکان استفاده از گاز روسیه به منظور جلوگیری از تعطیلی صنایع کشورمان وجود دارد و این امر نیز برایمان مزیت محسوب می‌شود. ایجاد مراودات با کشور‌های منطقه و تبدیل شدن به مرکزی برای مدیریت توزیع و مصرف گاز در منطقه مزیت مهمی محسوب می‌شود و اگر بتوانیم در راستای برعهده گرفتن این نقش حرکت کنیم، منافع زیادی برایمان دارد. سوآپ گاز روسیه شاید بتواند قدمی در این ارتباط برای کشورمان باشد. سوآپ سیاست پذیرفته شده‌ای است که در اقصی نقاط جهان انجام می‌شود. مثلاً امریکا و مکزیک این کار را انجام می‌دهند. کشور‌های اروپایی نیز به استفاده از این سیاست پرداخته‌اند.»
وی ادامه داد: «بدون شک افزایش ارتباطات در حوزه انرژی با کشور‌های منطقه که دولت سیزدهم پیگیری می‌کند اتفاق مطلوبی است و منافع کشور را تأمین می‌کند. اگر قرار باشد این سیاست از روی کاغذ تبدیل به عمل شود، نیاز به زیرساخت‌هایی دارد که باید مهیا شود. شروع همکاری با روسیه در زمینه سوآپ و خرید گاز این کشور پنجره‌ای به سوی تکنولوژی‌های نوین برای کشورمان خواهد بود. ورود به این تکنولوژی‌ها و ایجاد زیرساخت‌ها باعث افزایش توان فنی و مهندسی کشور خواهد شد. کشور‌های افغانستان، پاکستان، عراق و کشور‌های حاشیه خلیج فارس به گاز نیاز دارند. شاید قرارداد‌های جدید با روسیه بتواند مسیر جدیدی را پیش‌روی کشورمان برای توزیع گاز در منطقه برایمان به وجود بیاورد.»
جمع‌بندی
به نظر می‌رسد ایران به دلیل ناترازی‌های مقطعی گاز در فصول سرد سال، می‌تواند با تکیه بر تجارت و سوآپ گاز روسیه، یک برگ برنده مهم برای خود در تجارت انرژی منطقه ایجاد کند که علاوه بر نزدیکی روابط بین تهران مسکو و دهلی، به تأمین کننده اصلی منابع انرژی قطب آینده توسعه اقتصادی دنیا تبدیل خواهد شد و این فرصت مهم و تاریخی باید مغتنم شمرده شود.
