طی سال‌های اخیر، اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان با تغییرات شگرفی روبه‌رو شده است و اخیراً اصلی‌ترین وظیفه خود، یعنی توسعه ارتباط فضای آکادمیک با صنعت با تحولات شگرفی روبه‌رو شده است. طی چند سال اخیر، تحریم‌های غرب علیه ایران بسیار هدفمندتر شده و به دنبال از بین بردن توسعه صنعتی کشور بوده است. با این حال اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان به عنوان اصلی‌ترین محور مقابله با تحریم‌های تکنولوژیک امریکا در حوزه ممنوعیت فروش تجهیزات و فرآیند‌های تولید به ایران بوده است. پس از چندین سال، حالا کشور در آستانه یک جهش بزرگ در نوع ارتباط‌گیری بین صنعت و دانشگاه و حضور بسیار فعال‌تر شرکت‌های دانش‌بنیان در صنعت کشور است. برای چنین تحول بزرگ صنعتی، نیازمند تغییر همه ابزار‌های اقتصاد دانش‌بنیان از حالت قبلی خود به یک سطح جدید و متناسب با تغییرات روز هستیم. در همین راستا محور‌هایی نظیر قانون بالادستی حمایت از اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان و همچنین نظام تأمین مالی این اکوسیستم تغییرات بزرگی داشته است.
قانون جهش تولید دانش‌بنیان نسخه جدید حمایتی حاکمیت از اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان در جهت ورود حداکثری فناوری به صنعت بوده است. همچنین سیاست جدید اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه نیز علاوه بر ایجاد یک نظام تأمین مالی با اعتبارات خود تولید و برای ورود فناوری به صنعت، یک بازارسازی بزرگ نیز برای شرکت‌های دانش‌بنیان ایجاد کرده است. بخش مهم دیگری که اکنون نیازمند به روزرسانی است و در سال‌های اخیر نیز تغییری نکرده، مجوز‌های ورود شرکت‌های صنعتی به اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان است. متأسفانه شاخص بررسی صلاحیت یک شرکت برای ورود به اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان، تنها یک شاخص معین و ثابت از جنس پیچیدگی فناوری تولید است و این موضوع نیز به پاشنه آشیل بزرگی برای ورود شرکت‌ها به این اکوسیستم مهم اقتصادی کشور ایجاد کرده است. در مدل فعلی، شاخص‌های ارزیابی برای همه شرکت‌ها اعم از نوپا، متوسط و بزرگ، تولیدی و خدماتی تقریباً یکسان است و این شاخص تنها سطح پیچیدگی فناوری مورداستفاده شرکت بوده است. مدل ارزیابی فعلی بر موضوع سطح و پیچیدگی فناوری تمرکز دارد و نسبت به مطلوبیت‌های ملی از قبیل: ایجاد ارزش افزوده اقتصادی، اشتغال‌آفرینی، ارتقای بهره‌وری و نظایر آن‌ها تقریباً خنثی است، این در حالی است که شاخص‌های متنوع و متعددی برای شناخت و ارزیابی یک شرکت دانش‌بنیان وجود دارد.
همچنین در مدل فعلی از مشارکت سایر بازیگران زیست‌بوم از جمله بانک‌ها، صنایع، ستاد‌های توسعه فناوری معاونت استفاده نمی‌شود (مطالبه ستادها) و به اولویت‌های آن‌ها توجه کافی نمی‌شود، این در حالی است که برای ارزیابی و سودده کردن یک پروژه تکنولوژیک و فناور، امکان ورود بازیگران مختلف اقتصادی به این بخش باید فراهم شود تا با توجه به چشم‌انداز‌ها و فرصت‌ها و چالش‌های پیش‌روی اقتصاد ایران، ارزیابی شرکت‌ها اصلاح و مدل حمایتی نیز تعیین شود و به نوعی مسیر رشد به کمک بازیگران زیست بوم تهیه و حتی تأمین مالی و بازاریابی شود تا بدین ترتیب علاوه بر کاهش فشار بر معاونت علمی، شاهد بهبود وضعیت تعامل صنعت با اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان باشیم. بازاریابی برای شرکت‌های دانش‌بنیان، علاوه بر شناخت نیاز‌های فناورانه و فشار از بالا به صنایع با همکاری آن‌ها در شناخت و ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان به عنوان بخش‌های تحقیق‌وتوسعه صنعت، کمک فراوانی به بازاریابی اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان خواهد کرد، بنابراین در مدل جدید علاوه بر توسعه ابزار‌های ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان، باید بازیگران مختلف اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان نیز در این ارزیابی‌ها دخیل باشند. به عنوان مثال، یکی از معیار‌های مهم ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان که تاکنون از آن غفلت شده است، مسئله نوآوری در تولید محصول است که امکان دارد یک محصول نوآوری در حوزه اشتغالزایی بالای استانی داشته باشد و سطح فناوری و پیچیدگی محصول زیاد بالا نباشد، اما این شرکت از یک مطلوبیت بزرگ ملی برخوردار است. با این اوصاف در حوزه ارزیابی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با توجه به چالش‌های فراوان مدل فعلی، نیازمند مدل جدیدی از ارزیابی با به کارگیری از بازیگران زیست‌بوم و همچنین تنوع‌بخشی به ملاک‌ها و معیار‌های ارزیابی است. ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان به این دلیل اهمیت بالایی دارد که نقطه ورود یک شرکت به اکوسیستمی جدید و مبتنی بر علم و فناوری است. از طرف دیگر تجربه موفق ثبت محورکردن مجوز‌های شروع کسب‌وکار و تسهیل ورود به فضای کسب‌وکار مهم‌ترین تجربه در زمینه تسهیل ورود به اکوسیستم یک کسب‌وکار است. با استفاده از تجربه ارزشمند ثبت محورشدن مجوزها، امکان مبادی محور شدن ارزیابی یک شرکت دانش‌بنیان و ارائه مجوز دانش‌بنیان شدن یک شرکت به راحتی وجود خواهد داشت. دغدغه مهمی که رهبر انقلاب نیز به آن اشاره و توجه فراوانی داشته است. ایشان در دیدار با نخبگان به موضوع لزوم افزایش تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان اشاره داشتند و با بیان نکاتی که می‌تواند به حرکت پربرکت علم و فناوری شتاب دهد، افزودند: «حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان»، «گسترش کمی و ارتقای کیفی این شرکت‌ها» و «دخالت دادن آن‌ها در بخش‌ها و طرح‌های اصلی کشور» ضرورت‌هایی است که باید مورد توجه جدی قرار گیرد.
مسئله اصلی در متحول کردن نظام مجوزی دانش‌بنیان شدن یک شرکت، تبدیل آن به مجوزی مبتنی بر معرفی بخش‌های مختلف اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان و بر مبنای ارزیابی مبادی محور است؛ مبادی‌های متنوعی که شرکت‌های مختلف صنعتی با اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان ارتباط برقرار می‌کنند نظیر پارک‌های علم و فناوری یا ستاد‌های توسعه فناوری و دیگر ستاد‌های توسعه‌ای زیر نظر معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری. این موضوع علاوه بر متعدد کردن ارزیابان یک شرکت و خروج آن از وضعیت انحصاری فعلی، امکان توسعه نقش بازیگران مهم این اکوسیستم را نیز به معاونت علمی خواهد داد. این امر به بازیگران اصلی اقتصاد دانش‌بنیان مانند ستاد توسعه فناوری یا پارک‌های علم و فناوری اجازه می‌دهد تا مجوز دانش‌بنیان را برای شرکتی با حداقل حمایت و تحت عنوان شرکت کوچک و نوپا دانش‌بنیان صادر کنند، در حالی که همچنان به عنوان شرکت دانش‌بنیان شناخته می‌شوند و امکان تبدیل شدن به یک شرکت بزرگ دانش‌بنیان با حمایت‌های گسترده و متنوع از طرف معاونت علمی را خواهند داشت و بدین ترتیب بیش از ۸۰ درصد وقت ارزیابی معاونت علمی به این نحو ذخیره خواهد شد و تمرکز اصلی معاونت علمی بر مسیر رشد شرکت‌های غیرکوچک برای تحقق دانش‌بنیان‌کردن اقتصاد ملی خواهد بود. این سازوکار جدید که تحت عنوان مجوز‌های مبادی محور یا معرفی محور شناخته میشود، مدل بسیار کارآمدتری نسبت به مدل انحصاری فعلی است. این رویکرد نه تنها انحصار سیستم ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان را از بین می‌برد، بلکه معیار‌های ارزیابی را نیز متنوع می‌کند. معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهور به جای ارزیابی صرف شرکت‌ها به تنظیم‌کننده اقتصاد دانش‌بنیان تبدیل میشود و اشکال مختلف حمایت از شرکت‌ها را براساس مسیر رشد آن‌ها ارائه می‌کند. هدف نهایی تبدیل صنایع به صنایع دانش‌بنیان و دانش‌بنیان شدن اقتصاد ملی است.
رشد شرکت‌های کوچک با معرفی محورکردن مجوزها
احمدحسین فلاحی در گفتگو با «جوان» در مورد اهمیت ارزیابی بازیگران دیگر اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان از شرکت‌های درخواست‌دهنده برای ورود به اکوسیستم اقتصاد دانش بنیان گفت: یکی از معایب مهم فعلی نظام ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان، نقش نداشتن بازیگران اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان است. معمولاً پارک‌های علم و فناوری فعال هستند و زمینه برایشان از لحاظ مکان و شتاب‌دهنده‌ها فراهم است، بنابراین می‌توانند بیشتر در اختیار شرکت‌ها قرار گیرند و زمینه برای رشد این شرکت‌ها با حمایت پارک‌ها فراهم است.
عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی اظهار کرد: اگر شرکت‌ها طبق مدل ارزیابی چالشی فعلی به عنوان شرکت دانش‌بنیان محسوب نمی‌شوند، چون شاخص ارزیابی شرکت‌های صنعتی تنها یک شاخص است و امکان دارد یک شرکت با ارزیابی مثلاً پارک علم و فناوری امکان دانش‌بنیان شدن محدود با سطح حمایتی مشخص را داشته باشد. اگر مجوزها به شکل مبادی محور شوند و روند جدیدی ایجاد شود؛ با این روند جدید که ایجاد شده است پارک‌های علم و فناوری امکان ارزیابی شرکت‌ها را خواهند داشت و اگر هم شرکتی ارزیابی اولیه تأیید نشود، پارک علم و فناوری امکان این را خواهد داشت که نواقص آن‌ها را برطرف کند و بدین شکل علاوه بر رفع نواقص و ارزیابی صحیح آن‌ها مبتنی بر شاخص‌های چند جانبه، امکان رشد و حضور شرکت مربوطه در اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان با حمایت‌های محدود فراهم خواهد شد.
وی ادامه داد: بعضاً ممکن است یکسری شرکت‌ها شرایط ارزیابی در معاونت علمی را احصا نکنند، ولی پارک‌ها یا ستادها می‌توانند زمینه را فراهم کنند که به ارزیابی مطلوب برسند. از همین رو مجوز‌های مبادی محور و اعطا اختیار محدود ارزیابی به بازیگران دیگر اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان نظیر پارک‌ها این امکان را به شرکت متقاضی خواهد داد که از ظرفیت این بازیگران جدید ارزیابی مجوز ورود به اکوسیستم اقتصاد دانش بنیان، به عنوان حامی و پشتیبانی کمک بگیرند تا روند رشد خود را طی کنند.
نماینده مردم همدان در مجلس تأکید کرد: در استان‌ها شرایط برای شرکت‌های کوچک کمتر فراهم بوده است که در حال حاضر با توجه به اینکه صندوق‌ها راه افتاده‌اند و پارک‌های علم و فناوری نیز توسعه پیدا می‌کنند این روند بهتر شده است؛ اگر مجوزها نیز به شکل محدود در دسترس پارک‌ها قرار گیرد، روند دانش‌بنیان شدن اقتصاد ملی با فرآیند جدید بسیار تسهیل و مدل پشتیبانی پارک‌ها نیز از این شرکت‌ها بسیار متنوع‌تر خواهد شد. با این روش یعنی معرفی محور شدن مجوز ورود به اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان، شرکت‌های کوچک رشد بیشتری می‌کنند و موانع پیش رویشان برای کسب مجوز نیز برداشته میشود.
با روش معرفی محور فرآیند اخذ مجوز برای دانش بنیان‌ها تسهیل میشود
محمدرضا احمدی نیز در رابطه با نقش مکمل بازیگران اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان نظیر پارک‌ها در ارائه ارزیابی مناسب از توانمندی‌های دانش‌بنیان یک شرکت به «جوان» گفت: افراد و شرکت‌ها باید از طریق مبادی متعددی و از طریق بازیگران مختلف اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان نظیر پارک‌های علم و فناوری یا ستاد‌های توسعه وارد این اکوسیستم شوند و مورد ارزیابی قرار گیرند. به طور مثال اگر برنامه، اختراع، ایده و دانشی از سوی یک شرکت کوچک در شهرستان به پارک‌های علم و فناوری ارائه شود و این بازیگر فعال اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان، امکان ارزیابی را داشته باشد و این ایده‌ها و اختراع‌ها در کمیته و کمیسیون این پارک‌ها مورد بررسی قرار گیرد، اگر مورد قبول باشد، شرکت دانش‌بنیان کوچک و نوپا معرفی شده و سطح حداقلی از حمایت‌ها را دریافت می‌کند.
عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی اظهار کرد: در حال حاضر این مسیر اینگونه طی میشود که هر کسی ایده و اختراعی داشته باشد، ایده‌اش را برای پارک علم و فناوری می‌برد، اما این پارک باید ایده را به معاونت علمی بفرستد که خود این فرآیند یک فرآیند بسیار زمانبر و غیربهینه است.
وی ادامه داد: قبلاً از طریق معاونت باید اقدام می‌شد که در این بین افراد خیلی برای اخذ مجوز اذیت می‌شدند معطلی و مدت پاسخ برای استعلام افراد متقاضی را دلسرد می‌کرد. به دلیل تعداد بسیار بالای درخواست، معاونت علمی مجبور بود که روند بررسی را برای همه طبق تک شاخص خود و ارسال ارزیاب و بررسی مجدد و فرآیند بسیار طولانی برای اعطای مجوز طی کند که این روند به یک روند بسیار فرسایشی تبدیل شده است، در حالی که اگر طبق مدل جدید معرفی محور و مبادی محورشدن مجوزها پیش‌رویم، امکان تعیین یک شرکت در سطح نوپا و کوچک با حمایت‌های حداقلی از این شرکت‌ها فراهم خواهد شد و خود بازیگران با آیین نامه‌ای مشخص و به شکل حمایت محدود تمامی فرآیند بررسی را طی می‌کنند و در صورت تأیید، شرکت دانش‌بنیان محسوب می‌شوند. با این روش عملاً کار ارزیابی شرکت‌ها را را تسریع بخشیدیم و زودتر ارزیابی این شرکت‌ها انجام میشود و به رشد آن‌ها نیز کمک می‌کند.
نماینده مردم رشت در مجلس خاطر نشان کرد: در واقع پارک‌ها یا ستاد‌های توسعه فناوری دسترسی بهتری به شرکت‌ها دارند. شرکت‌ها نیز پارک‌ها و ستادها دانش‌بنیان‌ها را می‌شناسند. نظام مجوزدهی اکوسیستم اقتصاد دانش‌بنیان با این روش معرفی محور جهت اعطای مجوز بسیار تسهیل میشود و این اقدام بزرگ و مهمی در قرارگیری کشور در مسیر دانش‌بنیان شدن اقتصاد ملی است.
جمع‌بندی
به نظر می‌رسد برای پویایی اقتصاد باید به سمت اقتصاد فناوری پایه حرکت کنیم و این مهم نیز در گرو توجه به سازوکاری مرتبط با شرکت‌های دانش‌بنیان است. دولت باید با پرهیز از حاشیه‌سازی‌ها به پویایی اقتصاد توجه کند تا معیشت مردم به حد قابل قبول برسد.
