جوان آنلاین: معلمان، نه‌تنها انتقال‌دهندگان دانش بلکه سازندگان بنیاد‌های فکری، فرهنگی و اجتماعی نسل‌های آینده‌اند. در مسیر پیشرفت کشور، نقش آنها نه‌تنها محدود به کلاس‌های درس نیست، بلکه در شکل‌دهی به هویت ملی، تربیت شهروندان مسئول و هدایت جامعه به سوی تعالی، جایگاهی بی‌بدیل دارد. رضامراد صحرایی، وزیر سابق آموزش و پرورش در گفتوگو با «جوان» از مقام والای معلمی، اهمیت نقش آن در نظام آموزشی و تأثیر تربیتی معلمان بر رشد جامعه صحبت می‌کند. او همچنین چالش‌هایی را که معلمان، به‌ویژه در مناطق محروم، با آن روبه‌رو هستند، مورد بررسی قرار داده و اقدامات انجام‌شده برای بهبود شرایط آنها را تشریح می‌کند.
با توجه به نقش بی‌بدیل معلم در شکل‌دهی آینده کشور، شما که سکاندار وزارتخانه هم بوده‌اید، جایگاه معلمی را چگونه تعریف می‌کنید؟
وقتی سخن از «جایگاه معلم» است، کلام از توصیف مقام معلم ناتوان می‌شود هنگامی که خداوند تعالی خود را «اول معلم» می‌خواند و پیامبر اسلام (ص) نیز در حدیث شریف «انما بُـعِثْتُ مُعلّـماً»، «معلمی» را مهم‌ترین رسالت خویش می‌شمارد. «معلم» واژه‌ای با قداست و معنویت است و رشد و کمال دنیوی و اخروی انسانها، به ویژه در مسیر تکامل به سوی الله در معنای عمیق این واژه آن نهفته است و ضمیر جاودانه و بیدار تاریخ انسانی، همواره مشحون از خاطرات دانش و اخلاق بزرگانی است که با توان و تدبیری شایسته، عرصه جامعه را برای آفریدن آینده‌ای بهتر جهت حضور نسلی شایسته، با اخلاق، مدبر و توانمند در کشور مهیا ساخته‌اند. همه ما در هر شغل و کسوتی از جمله پزشک، پرستار و خلبان و وزیر مدیون معلمان هستیم و اگر معلم نبود ما در این جایگاه‌ها نبودیم، امروز ما در آموزش و پرورش کلاس‌های یک‌نفره با یک معلم داریم همچنین برخی معلمان هستند که با عشایر کوچ‌رو، کوچ می‌کنند و به خاطر دارم سال گذشته بیش از ۳ هزار معلم کوچ‌رو داشتیم.
امروز وقتی به دور دست‌ترین نقاط برویم که شاید امکانات اولیه زندگی هم نباشد و هیچ ارگان دیگری هم آنجا پایگاهی نداشته‌باشد، اما معلم هست و تا این معلمان عزیز هستند ما به آینده ایران همواره امیدواریم؛ و این مسئله اصل قرار گرفتن دستگاه تعلیم و تربیت نگاه حکیمانه و معلمانه رهبر معظم انقلاب است. این روز را به همه همکاران سختکوش و عزیزم که در کلاس‌های درسشان آینده ایران را می‌سازند، تبریک می‌گویم.
با توجه به مشکلات معیشتی معلمان، به‌ویژه آنهایی که در مناطق محروم تدریس می‌کنند، چه اقداماتی در دوران وزارت شما برای بهبود شرایط آنان انجام شد؟
مسئله معیشتی معلمان یکی از چالش‌های جدی نظام آموزش و پرورش کشور است که سال‌ها به‌عنوان یک مطالبه بحق از سوی فرهنگیان مطرح بوده و همچنان نیازمند توجه جدی از سوی دولت و مجلس است. وضعیت معیشتی معلمان نه‌تنها بر کیفیت تدریس و آموزش دانش‌آموزان تأثیر می‌گذارد، بلکه بر انگیزه و رضایت شغلی آنان نیز اثرات مستقیمی دارد. متأسفانه این مسئله طی سال‌های گذشته به یک مشکل مزمن تبدیل شده‌است و به‌رغم اقدامات مختلفی که در مقاطع زمانی متفاوت صورت گرفته، هنوز به‌طور کامل حل نشده‌است.
برای درک عمق این مشکل، کافی است مسئولان و تصمیم‌گیران کشور، حتی برای یک روز، در کلاس درس یک معلم حضور پیدا کنند تا از نزدیک با چالش‌هایی که معلمان با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند، آشنا شوند. به‌ویژه در مقاطع ابتدایی که دانش‌آموزان نیازمند بیشترین میزان توجه و تلاش هستند، معلمان با طیف گسترده‌ای از ویژگی‌های فردی و اجتماعی دانش‌آموزان مواجهند و باید با صبر، مهارت و دانش تخصصی خود، مسیر یادگیری آنان را هدایت کنند. ایثار و فداکاری معلمان در چنین شرایطی، چیزی است که باید از نزدیک دیده و درک شود.
در دوران وزارت، اقداماتی برای بهبود شرایط معیشتی معلمان انجام شد، اما باید اذعان کرد که این اقدامات، به‌رغم تأثیرات مثبت‌شان، کافی نبوده‌اند. یکی از مهم‌ترین این اقدامات، «اجرای نظام رتبه‌بندی معلمان» بود. این مطالبه بیش از ۱۰ سال مطرح بود و هر دولت، اجرای آن را به دولت بعدی موکول می‌کرد. نهایتاً در دولت شهید رئیسی اجرا شد و تغییراتی در وضعیت حقوقی و معیشتی معلمان ایجاد کرد. اگرچه اجرای اولیه همراه با برخی چالش‌ها بود، اما با زحمات وزیر قبلی آموزش و پرورش و در ادامه با نگاه ویژه رئیس‌جمهور شهید مسیر برای اصلاح و بهبود آن هموار شد و انتظار می‌رود در مراحل بعدی با قدرت بیشتری اجرا شود.
علاوه بر این «ایده تأسیس سازمان اقتصادی رفاهی معلمان» نیز مطرح شد که هدف آن، ارائه خدمات رفاهی و معیشتی غیرمستقیم به فرهنگیان بود. این سازمان می‌توانست ظرفیت‌های موجود در آموزش و پرورش را برای حمایت از معلمان فعال کند و بخش‌هایی از مشکلات معیشتی آنان را کاهش دهد. اساسنامه این سازمان تدوین شد و در کمیسیون‌های تخصصی دولت مورد بررسی قرار گرفت تا زمینه اجرایی شدن آن فراهم شود. امیدوارم در دولت جدید مراحل تصویب نهایی را طی کند.
«پرداخت مطالبات معلمان و حق‌التدریس‌های عقب‌افتاده» نیز یکی دیگر از اقداماتی بود که در دوره وزارت انجام شد. پیش از آن، معلمان با تأخیر‌های طولانی در دریافت حق‌التدریس مواجه بودند. در سال ۱۴۰۲ تلاش شد این پرداخت‌ها به‌روز شود و تا زمانی که در وزارتخانه حضور داشتم، سعی کردم طلب‌های حق‌التدریس معلمان را به تسویه کامل نزدیک کنم. همچنین برخی مطالبات سنواتی که حتی به احکام قضایی تبدیل شده‌بودند، پرداخت شدند. در این راستا حدود ۴۰ هزار میلیارد تومان از بدهی‌های فرهنگیان پرداخت و مسیر پرداخت مابقی نیز طراحی شد. شنیده‌ام که در دولت جدید نیز بخش قابل‌توجهی از این معوقات پرداخت شده که شایسته تقدیر است.
در حوزه صندوق ذخیره فرهنگیان، یکی از مهم‌ترین اقدامات، «بهبود ساختار سرمایه‌گذاری و مدیریت صندوق» بود. این صندوق که نقش کلیدی در حمایت از معلمان دارد، در دوره وزارت سعی کردیم به دور از حاشیه اداره شود و سود حاصل از سرمایه‌گذاری‌های آن به معلمان بازنشسته پرداخت شد. همچنین سیاست واگذاری دارایی‌ها به‌گونه‌ای تنظیم شد که به سودآوری بیشتر صندوق کمک کند. همچنین طرح ارزش مالکانه اجرایی شد.
در برخی محافل گفته شد که روند اجرای این طرح کند بوده که در پاسخ به این مسئله باید گفت هدف ما اجرای اصولی و منطقی این فرآیند بود تا معلمان متضرر نشوند و این موضوع نیازمند زمان است.
با وجود این اقدامات، اما هنوز مسائل مهمی باقی مانده‌اند که باید حل شوند.
بله همینطور است. «حق مسکن، هزینه‌های رفت‌وآمد و کمک‌هزینه‌های رفاهی» از جمله حقوقی هستند که باید به معلمان داده شوند. معلمان مانند سایر کارکنان دولت، برای انجام وظایف‌شان نیازمند حمایت‌های معیشتی مناسبند، اما در بسیاری از موارد، حقوق آنان به طور کامل تأمین نمی‌شود. به عنوان مثال، برخی معلمان در مناطق محروم مجبورند برای رسیدن به محل تدریس، هر هفته ده‌ها یا بعضاً صد‌ها کیلومتر سفر کنند. این مسئله باید به‌طور جدی مورد توجه قرار گیرد.
در مورد «نقش معلمان در انتقال ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی به دانش‌آموزان» نیز برنامه‌هایی طراحی شد تا آموزش معلمان در این زمینه تقویت شود. معلمان علاوه بر نقش آموزشی، مسئولیت خطیری در شکل‌دهی شخصیت دانش‌آموزان دارند و باید به درستی آموزش ببینند تا این نقش را به بهترین شکل ایفا کنند. برنامه‌هایی در این زمینه تدوین شد، اما اجرای کامل آنها نیازمند سرمایه‌گذاری بلندمدت و حمایت‌های ساختاری است. معیشت معلمان یک مسئله حیاتی است که نه‌تنها زندگی فردی آنان، بلکه کیفیت آموزشی کل کشور را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. اگر معلمان در آرامش باشند، جامعه نیز در آرامش خواهد بود. معلم کسی است که ارزشمندترین دارایی ملت، یعنی فرزندان آنان را برای ساعات طولانی در اختیار دارد و تربیت می‌کند، بنابراین حمایت از معلمان باید در اولویت قرار گیرد و هیچ‌گاه به‌عنوان یک مطالبه صرفاً مقطعی دیده نشود.
رهبر معظم انقلاب اسلامی، معلمان را «معمار هویت آینده کشور» دانسته‌اند. با توجه به این جایگاه مهم، چه اقداماتی برای توانمندسازی معلمان در زمینه انتقال ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی به دانش‌آموزان صورت گرفت؟
معلمان ستون‌های اصلی نظام آموزشی هستند و مسئولیت مهمی در انتقال ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی به نسل‌های آینده دارند. به تعبیر رهبر معظم انقلاب، معلمان معماران هویت آینده کشورند و این نشان‌دهنده جایگاه خطیر آنان در ساختن هویت جامعه است. هر ارزش مطلوبی که برای کشور تصور می‌کنیم و آرزو داریم در جامعه نهادینه شود، به واسطه معلمان تحقق پیدا می‌کند. آنان مهم‌ترین عنصر هویت‌ساز این سرزمین‌اند و ثمره تلاش‌شان، تربیت نسل‌هایی است که آینده کشور را رقم می‌زنند.
اگر می‌خواهیم در آینده نسلی داشته‌باشیم که «فکور، خلاق، مصمم، مبتکر، متخلق و وطن‌دوست» باشد، این وظیفه معلمان است که آن را پرورش دهند. از همین‌رو، در دولت شهید رئیسی، یکی از برنامه‌های محوری آموزش و پرورش، «نهضت ملی توانمندسازی معلمان» بود. در این راستا، نخستین اقدام، تأسیس «مرکز ملی توانمندسازی معلمان» بود که دانشگاه فرهنگیان مسئول اجرای آن شد. هر چند در مسیر اجرای این طرح چالش‌هایی وجود داشت، اما رویکرد اصلی ما این بود که این حرکت، گام به گام پیش برود و معلمان بتوانند به تدریج مهارت‌های مورد نیاز را کسب کنند.
یکی دیگر از اقدامات مهم در این زمینه «طراحی مسیر رشد معلمی» بود. آیین‌نامه این مسیر تدوین شد و در جلسات شورای عالی آموزش و پرورش مورد بررسی قرار گرفت. کلیات این طرح در همان دوره تصویب شد و هدف آن تعیین مسیر ارتقای معلمان از طریق توسعه شایستگی‌های عمومی، حرفه‌ای و تخصصی بود. علاوه بر این، این مسیر رشد به «آیین‌نامه جدید نظام رتبه‌بندی معلمان» مرتبط شد تا معلمان بر اساس مهارت‌های کسب‌شده، ارتقا یابند.
دانشگاه فرهنگیان چه نقشی در تربیت معلمان با این رویکرد ایفا کرد و چگونه این نقش تقویت شد؟
اعتقاد داریم هر اقدامی در آموزش و پرورش، باید بر توانمندسازی معلمان متمرکز باشد. در دنیای پرتحول امروز، معلمان نیز باید به‌طور مستمر «به‌روز شوند و مهارت‌های جدید کسب کنند»، بنابراین هزینه‌های آموزشی معلمان باید بخشی از بودجه کل وزارتخانه باشد. در مطالعات مدیریت منابع انسانی، یک واحد سرمایه‌گذاری روی ارتقای کیفیت معلمان، پنج برابر کیفیت آموزش را افزایش می‌دهد. بر همین اساس در برنامه هفتم توسعه، شاخص‌هایی برای آموزش مستمر معلمان تعریف شد. «مرکز توانمندسازی معلمان» در دانشگاه فرهنگیان نیز موفق شد در همان آغاز فعالیت خود، بیش از ۲۰میلیون نفر- ساعت آموزش ارائه کند، اما این میزان هنوز با نیاز واقعی آموزش و پرورش فاصله داشت. هدفگذاری ما این بود که هر معلم حداقل ۶۰ساعت آموزش فراگیر و کیفی در طول سال دریافت کند و علاوه بر آن، آموزش‌های تخصصی مرتبط با رشته تدریس خود را نیز طی کند.
در مسیر استخدام‌های جدید، به این مسئله توجه جدی شد و در دانشگاه فرهنگیان، نظام صلاحیت حرفه‌ای معلمان تعریف شد که در شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید. این نظام شامل ۱۲ مهارت کلیدی برای معلمان بود که شش مهارت، مشترک و اساسی برای تمامی معلمان محسوب می‌شد و شش مهارت دیگر، بسته‌های مهارتی اختیاری بودند. در زمینه دروس تخصصی و همچنین قرآنی، تربیت‌بدنی و آموزش معلمان ابتدایی و متوسطه، طرح‌های ویژه‌ای اجرا شد. به عنوان نمونه، طرح شهید همت برای آموزش معلمان ابتدایی طراحی و به یک الگو تبدیل شد. طرح شهید کاظمی نیز برای تربیت معلمان متوسطه اجرا شد. معلمان حوزه استثنایی، مدارس شاهد و مدارس استعداد‌های درخشان نیز آموزش‌های تخصصی دریافت کردند.
با وجود این اقدامات، آموزش معلمان باید به یک خیزش ملی تبدیل شود. این، حق معلمان است و اگر این وظیفه به‌درستی انجام نشود، کشور در آینده آسیب خواهد دید. ما نیازمند اجرای یک نهضت ملی توانمندسازی معلمان هستیم، چراکه سرمایه‌گذاری در این حوزه، پنج برابر بازدهی در کیفیت آموزش و یادگیری دانش‌آموزان خواهد داشت. خوشبختانه، این مسیر آغاز شده است و انتظار می‌رود در دوره‌های بعدی با قوت بیشتری دنبال شود.
