در واقع طبيعت بدنمان بر همه جنبه‌هاي زندگي ما تأثير مي‌گذارد، حتي نوع غذايي كه مي‌خوريم، تأثيرات مهمي بر تمامي اعضاي بدن ما از مغز و اعصاب گرفته تا قلب، معده، كبد و كليه‌ها مي‌گذارد. براي شناخت اين روابط پيچيده و ناشناخته بايد به سراغ علم مزاج‌شناسي (Tempermentology) رفت. گاهي پيش آمده در بعضي از انواع مزاج، خوردن يك غذاي نامناسب مي‌تواند عواقب زيادي داشته باشد. در ساده‌ترين حالت آن مي‌بينيد برخي افراد حتي با خوردن يك عدد خرما بدنشان واكنش‌نشان مي‌دهد و جوش مي‌زند، نوع غذا و نوشيدني‌ها، لباس، هواي استنشاقي، مقدار حركت، استراحت روزانه، چگونگي دفع و حالت‌هاي عصبي و رواني رابطه مستقيمي با حالات طبيعي يا مزاجي دارد. بنابراين براي داشتن زندگي سالم و طبيعي، وزن مناسب و آرامش روحي، همه ما نيازمند به شناختن مزاج يا طبيعتمان هستيم.
آشنايي اوليه
براي اينكه بدانيم مزاج به چه معناست و با آن آشنايي پيدا كنيم بايد تعريفي از آن داشته باشيم. مطمئناً با وجود جواني و كم تجربگي در مورد طب سنتي در صحبت‌هاي بزرگ‌ترها و اين طرف و آن طرف اين واژه را بارها شنيده‌ايد. در حقيقت اركان به تنهايي در طبيعت پيدا نمي‌شوند و هميشه در تركيب با يكديگر و به صورت مواد گوناگون است كه در طبيعت وجود دارند و اين موضوع در مورد مزاج اهميت ويژه‌اي پيدا مي‌كند. در طب هروقت اركان با يكديگر بياميزند به صورتي كه فعل و انفعال در قواي متضاد آنها با يكديگر به وجود آيد، از نتيجه اين كنش و واكنش كيفيت يكساني به دست مي‌آيدكه مزاج نام دارد. هر انسان با مزاجي مختص به خود به دنيا مي‌آيد ولي اين‌طور فكر نكنيد كه تا آخر عمر به همين صورت باقي مي‌مانيد و وضعيت‌تان ثابت است چون مزاج افراد در طول عمر ثابت نمي‌ماند و وابسته به تغييرات مختلفي از جمله تغييرات سن، فصل‌ها، منطقه زندگي، بيماري‌ها و ... است. پس اگر در زمستان طبعتان برگشت و نسبت به دو سه ماه قبل تغيير كرديد، زياد نگران نباشيد چون اين شرايط كاملاً عادي است. شايد شنيده‌ايد كه خيلي از كساني كه در جنوب و مناطق مركزي كشور زندگي مي‌كنند وقتي به شمال ايران نقل‌مكان مي‌كنند، چه تغييراتي در آنها اتفاق مي‌افتد.
تشخيص مزاج افرد
براي ما شايد كمي سخت باشد كه بتوانيم تشخيص دهيم كه چه مزاجي داريم اما افراد باتجربه فاميل و كساني كه در مورد گياهان دارويي و طب سنتي مطالعه مي‌كنند، در اين مورد سررشته دارند. براي اينكه بتوانيم مزاج سرشتي يا جبلي يك فرد را تشخيص دهيم از روي 10 عامل اين مسئله امكان پذير است. اين 10 مورد عبارتند از لمس، گوشت و چربي بدن، رنگ پوست بدن، مو، هيئت وشكل اعضا، سرعت انفعال اعضا، خواب و بيداري، كليه افعال بدن(دلائل افعال)، كيفيت دفع فضولات بدن و انفعالات نفساني. از آنجايي كه افراد بنا به دلايل مختلف دچار بيماري مي‌شوند، بايد براي تشخيص مزاج يك فرد هم از حالات و علائم تشخيص مزاج در سنين پايين‌تر و هم در مورد خصوصيات دوران كودكي فرد اطلاعات داشته باشيم.
شناخت علائم و دلايل
پس از اينكه به كمك دلايل و علائم مزاج افراد را شناختيم بايد از اين طريق علائم و دلايل شخص بررسي شود. البته براي رسيدن به نتيجه صحيح، درنظرگرفتن همه علائم در كنار هم ضروري است و نبايد سهل‌انگارانه و با يكي دو علامت داوري كرد. با اين تعاريف علامت هم به نشانه‌هاي تندرستي و هم به نشانه‌هاي بيماري مي‌پردازد و علائم بر عملكرد صحيح اعضاي بدن انسان يا بروز اختلال در آن دلالت مي‌كنند. اين نشانه‌ها دو نوع هستند: علائم ذهني و علائم عيني. علائم ذهني يعني نشانه‌هايي كه خود بيمار مي‌تواند احساس كند و در‌يابد و پزشك ابزار مستقيمي براي دريافت آنها ندارد مانند احساس خارش بدن، سوزش معده يا دردهاي گوناگون در بيمار. علائم ذهني گاه به‌صورت شكايت اصلي بيمار مطرح مي‌شوند. نشانه‌هايي كه پزشك طي معاينه وجودشان را تشخيص مي‌دهد، مانند سرخي و زردي زبان و وضعيت نبض علائم عيني هستند. پزشك بر اساس علائم عيني و به كمك علائم ذهني بيمار مي‌تواند شرايط قبلي، فعلي و علت بيماري را پيدا كند.
اقسام مزاج
مزاج حاصل فعل و انفعال كيفيات ضد هم در عناصر چهارگانه آب، خاك، هوا و آتش است. چهارمزاج گرمي، سردي، خشكي و تري مفرد هستند، اگر به نسبت‌هاي گوناگون با يكديگر تركيب شوند، چهارحالت مزاج مركب، سرد و خشك، گرم و تر، سرد و تر، گرم و خشك به وجود مي‌آيد و مزاج نهم «معتدل» ناميده مي‌شود. حالت اعتدال نيز هشت وجه معتدل نوعي خارجي، معتدل نوعي داخلي، معتدل صنفي خارجي، معتدل صنفي داخلي، معتدل شخصي خارجي، معتدل شخصي داخلي، معتدل عضوي خارجي و معتدل عضوي داخلي را شامل مي‌شود.
مزاج سنين
افراد در طول عمرشان با حالات جسمي و روحي متفاوتي روبه‌رو هستند كه در هر مرحله از حيات تغيير مي‌كند. در واقع جنين اين حرارت و رطوبت غريزي كه مايه حيات است را از پدر و مادر خود به ارث مي‌برد. بر اين اساس دوران زندگي انسان به چهار مرحله اصلي تقسيم مي‌شود كه عبارتند از:
۱. رشد: از بدو تولد تا 30 سالگي، غلبه رطوبت و حرارت
٢. جواني: بين 30 تا 40 سالگي، غلبه گرمي و خشكي
٣. ميانسالي: بين 40 تا 60 سالگي، غلبه سردي و خشكي
٤. پيري: از 60 سالگي به بالا، متغير با غلبه سردي و تري
كسي‌كه مزاج سرد و تر دارد، در سنين جواني احساس خوبي دارد و به تعادل نزديك مي‌شود زيرا مزاج سنين جواني گرم و خشك است.
مزاج فصول
در فصول مختلف افراد مزاج‌هاي متفاوتي دارند و دچار تحولات خاصي مي‌شوند كه هر بار برايشان تازگي خواهد داشت. فصل بهار مزاج گرم و تر مايل به اعتدال دارد. مزاج فصل تابستان گرم و خشك است و پاييز هم مزاجي سرد و خشك دارد. مزاج فصل زمستان هم سرد و تر است. براي برخي افراد در فصول مختلف مشكلاتي پيش مي‌آيد كه با تغيير فصل برطرف مي‌شود، مثلاً افراد با مزاج سرد و تر و افراد مسن، در فصل زمستان دچار ورم و درد مفاصل مي‌شوند و اين افراد با گرم كردن موضع يا در تابستان علائمشان بهبود يافته و احساس بهتري دارند.
مزاج اعضا
اعضاي مختلف بدن نيز داراي مزاج‌هاي خاص خود هستندكه براي تشخيص بيماري اهميت زيادي دارد. قلب گرم و خشك‌ترين عضو بدن بوده و كبد، گرم و مرطوب‌ترين عضو بدن است. مغز، سرد و تر است در حاليكه استخوان، سرد و خشك بوده، چربي سرد و تر و پوست، معتدل‌ترين عضو بدن مي‌باشد. مزاج مردان نسبت به زنان گرم تر و خشك‌تر است و مزاج زنان متمايل به سردي و تري است.
مزاج ما كدام است؟
در ميان اين حالات ما از طريق حالات روحي و جسمي‌مان مي‌توانيم مزاجمان را شناسايي كنيم.
۱. مزاج گرم و خشك (صفرا)
الف ـ خصوصيات جسمي: اين افراد لاغر اندام و كم خواب هستند. رنگ چهره و سفيدي چشم آنان به زردي مي‌زند. پوستي گرم و خشك دارند، گرمايي هستند و تحمل فصل تابستان را نداشته، عطش زياد و دهاني خشك دارند. بهترين فصل برايشان فصل زمستان است. تمايل به خوردن ترشي‌ها مثل لواشك و همچنين غذاهاي سرد مثل خيار دارند و به خوردن خوراكي‌هاي شيرين كمتر تمايل نشان مي‌دهند.
ب ـ خصوصيات رواني: زود عصباني شده و زود هم آرام مي‌شوند. افراد پرجنب و جوش، پر انرژي، باهوش و پر حرفي هستند.
۲. مزاج گرم و تر (دم)
الف ـ خصوصيات جسمي: اين افراد درشت اندام، داراي پوستي سرخ و سفيد، گرم، مرطوب و نرم، موهاي پر پشت و نبض پر و قوي هستند. خواب خوبي دارند گرچه تحمل بي‌خوابي هم برايشان راحت است. اين افراد نه تحمل گرماي زياد دارند و نه تحمل سرماي زياد، اما تحمل سرما برايشان راحت‌تر است. علاقه به شيريني و ترشي دارند و تقريباً همه نوع غذا را مي‌خورند.
ب ـ خصوصيات رواني: انسان‌هاي شجاع، جسور و آرامي بوده، معمولاً پيشرو و رهبر گروه هستند ولي سعي كنيد از ظرفيت آنها سوء استفاده نكنيد چون ممكن است رفتارهاي مخاطره آميز داشته باشند.
۳. مزاج سرد و تر (بلغم)
الف ـ خصوصيات جسمي: اين افراد چاق و پر چربي، داراي پوست سفيد و موهاي كم پشت هستند، خواب زيادي دارند. تشنه نمي‌شوند و دهان مرطوبي دارند. تمايل به مصرف گرمي‌ها مثل شيريني و ادويه داشته و به خوردن سردي‌ها تمايل ندارند. فصل زمستان فصل بدي برايشان است.
ب ـ خصوصيات رواني: اين افراد كم انرژي و كند، معمولاً صبور و آرام هستند و كمتر عصباني مي‌شوند.
۴. مزاج سرد و خشك (سودا)
الف ـ خصوصيات جسمي: اين افراد اندامي لاغر، بيني خشك. به شيريني و گرمي‌ها نسبت به سردي‌ها تمايل بيشتري دارند. خواب اين افراد كم بوده، تمايل بيشتري به هواي گرم دارند و در فصل بهار راحت‌ترند. فصل پاييز برايشان فصل نامطلوبي است.
ب ـ خصوصيات رواني: سوداوي‌ها افرادي دقيق، منظم، دورانديش و محاسبه‌گر هستند.
تبعات ناديده گرفتن دستور‌العمل‌هاي لازم
طب سنتي، طب بسيار عميق و بزرگي است كه در آن شناخت انسان‌ها براساس طبيعت يا مزاج آنان صورت مي‌گيرد. با توجه به اين اهميت افراد جامعه طي سال‌هاي اخير از اين مقوله استقبال كرده و به دنبال درمان بيماري‌ها و مشكلات جسمي‌شان از اين طريق هستند. در رابطه با موضوع مزاج‌شناسي دكتر حميدالله افراسيابيان، عضو هيئت علمي دانشگاه شهيد بهشتي تهران، مي‌گويد: در طب نوين بدن متشكل از 105 تا 106 عنصر است اما بدن و كل كائنات در طب سنتي از چهار ماده اصلي آب (سرد و تر)، باد (گرم و تر)، آتش(گرم و خشك) و خاك (سرد و خشك) تشكيل يافته است كه اگر رابطه و تنظيم اين عناصر به هم بخورد، باعث ايجاد بيماري‌هاي مختلف در افراد خواهد شد. افراد طبايع چهارگانه‌اي دارند كه شامل طبع بهاري يا دموي (گرم و تر)، صفراوي مزاج يا تابستاني‌ها (گرم و خشك)، سوداوي يا طبع پاييزي (سرد و خشك) و زمستاني يا بلغمي (سرد و تر) مي‌شود. هر كدام از اين طبايع ويژگي‌هاي خاص و منحصر به فردي دارند كه تمامي رفتار، وضعيت جسمي و روحي افراد را تحت‌الشعاع خود قرار مي‌دهد. اين مبحث به قدري اهميت دارد كه مي‌توان از طبع افراد بيماري‌هايي كه مستعد گرفتن آن هستند را تشخيص داد و از ابتلا به آنها جلوگيري كرد. اين مدرس طب سنتي به بيماري‌هايي كه در دسته بندي اين چهار طبع قرار مي‌گيرد اشاره كرد وگفت: دموي‌ها افراد مستعد ابتلا به بيماري‌هاي قلبي و عروقي و سكته‌هاي مغزي هستند و بايد از غذاهايي با طبع لطيف براي كاهش غلظت خون خود استفاده كنند. صفراوي‌ها افراد كم مويي هستند و چون داراي بدن گرمي هستند از عوارضي چون خشكي دهان رنج مي‌برند. سوداوي‌ها لاغر اندام، حركاتي كند و بافت عضلاني كمي دارند و بي‌اشتها هستند. بيماري‌هاي شايعي مانند ام اس، افسردگي و بي‌خوابي، ضعف اعصاب، آرتروز، درد معده، نتيجه غلبه بلغم بوده و با استفاده از مواد غذايي با طبع گرم و خارج شدن سردي مي‌توان اين بيماري‌ها را از بين برد.
دكتر افراسيابيان با تأكيد بر عوامل شش‌گانه مؤثر در بروز بيماري‌ها و سلامتي از ديدگاه طب سنتي و اسلامي افزود: در طب سنتي، شش عامل به سبك زندگي معروف بوده و در سلامتي و بيماري افراد مؤثر هستند. مصرف غذا و نوشيدني‌هاي سالم عامل مهمي در سلامتي افراد است، اگر افراد سوداوي از غذاهايي با طبع سرد استفاده كنند، به غم و غصه دچار شده و اگر افسرده باشند، بيماري آنان تشديد خواهد شد. در صورتي كه اين افراد از تركيب سركه و عسل و نوشيدني‌هاي سالم استفاده كنند، اثر خوبي بر كبد مي‌گذارد. اضطراب و غم و غصه بيماري‌هاي سردي هستند و در صورت تكرار اين حالات، نيروي دفاعي بدن ضعيف شده و احتمال دارد به بيماري سرطان مبتلا شوند. اين عضو هيئت علمي دانشگاه اضافه كرد: از نظر طب سنتي زندگي يعني گرما و رطوبت و اگر در طول روز حداقل 20 دقيقه ورزش كنيم گرما و نشاط به وجود مي‌آيد اما اگر بيشتر وقتمان را پشت ميز باشيم سردي غلبه كرده و كسل و چاق مي‌شويم. ميزان خواب و بيداري هم در سلامت افراد مؤثر است و در افراد مختلف با توجه به مزاج‌ها متغير است. افراد دموي مزاج به دليل رطوبت مغز روزانه 7 يا 8 ساعت مي‌خوابند اما برعكس سوداوي‌ها به علت خشكي مغز (مانند افراد مسن) كم خواب شده و درخوابشان اختلال به وجود مي‌آيد.
بايد با توجه به همه اين موارد و ساير مسائلي كه در زندگي‌مان اهميت دارد شيوه زندگي‌مان را برنامه‌ريزي كنيم تا بتوانيم زندگي سالمي داشته باشيم. با شناخت علم مزاج‌شناسي و آموزش تغذيه سالم بر اساس اين علم، مي‌توانيم در جهت پيشگيري و ارتقاي سطح سلامتي جامعه تلاش كنيم و خانوارها مي‌توانند تغذيه روزانه‌شان را طبق مزاج افراد خانواده تهيه و تنظيم كنند.
