تأمل در فلسفه و اهداف نهضت عاشورا، موضوع مهمی است که دقت در آن موجب درک بهتر شخصیت والای امام حسین (ع) و اصلاح مسیر و نگرش به عزاداری‌ها، سخنرانی‌ها و زیارت حضرت خواهد شد، به‌گونه‌ای که عدم درک فلسفه نهضت ایشان، گاه موجب شکل‌گیری قالبی خالی از مغز در مراسم‌های سوگواری و تکریم اباعبدالله می‌گردد. بهترین و مطمئن‌ترین راه براى شناخت فلسفه و اهداف نهضت سیدالشهدا (ع)، کلمات خود آن حضرت یا سایر امامان (ع) در این باره است. مطالعه در روایات و سخنان امام که به صورت واضح و اساسی «فلسفه نهضت» را تشریح نموده‌اند، بهترین پاسخ به کسانی است که مغرضانه یا بدون غرض، برداشت‌های سطحی از حرکت امام دارند.
احیای مظاهر اسلام با نهضت حسینی
زمانی که اباعبدالله‌الحسین (ع) در سال‌های آخر عمر معاویه مشرف به مکه شدند و با ایراد خطبه پرشوری ضمن اینکه تکلیف مهم علما و بزرگان شهر‌ها را برای پاسداری از دین و معتقدات مسلمانان و عواقب خاموش ماندن مقابل جنایت‌های بنی‌امیه بیان نمودند، سازش و همراهی با حکومت جائر را گناهی غیرقابل بخشش دانستند و در پایان خطبه خویش اهداف فعالیت سیاسی خود علیه حکومت ناصالح بنی‌امیه را چنین اعلام کردند: «اَللّهُمَّ اِنَّک تَعْلَمُ انَّهُ لَمْ یکنْ ما کان مِنا تَنافُساً فى سُلطان، و لا التماساً من فُضول الحُطام، ولکن لِنُرِی (لِنَرُدَّ) المَعالمَ من دینک، ونُظهِرَ الاصلاحَ فى بلادک، ویأْمَنَ المظلومونَ من عِبادک، و یعمَلَ بِفَرائِضِک و سُنَنِک و اَحکامِک.» خداوندا تو می‌دانی ما آنچه انجام دادیم (علیه حکومت بنی‌امیه) برای سبقت گرفتن در فرمانروایی و متاع ناچیز دنیا نیست، بلکه به این دلیل است که نشانه‌های دین تو را برپا سازیم و در شهرهایت اصلاح صورت دهیم.
می‌خواهیم ستمدیدگان در امنیت باشند و به احکام و سنت الهی عمل شود.
با توجه به بیانات حضرت در این خطبه، می‌توان چهار هدف برای نهضت امام برشمرد: «احیای مظاهر اسلام»، «بهبودی وضع شهروندان»، «مبارزه با ستمگران اموی برای حفظ امنیت ستمدیدگان» و «فراهم کردن بستر عمل به سنن الهی».
به واقع از نظر اباعبدالله (ع) وضعیت اجتماعی مسلمانان در دوران پس از خلفا به مرحله‌ای رسیده است که دیگر حتی آثار و نشانه‌های اسلام در سطح جامعه در حال زدوده شدن است. از این منظر، نهضت ایشان را می‌توان در یک بعد نهضتی «فرهنگی» دانست که هدفش بازنشانی مظاهر اسلام در سطح جامعه است و از سوی دیگر ماهیتی «اجتماعی» دارد، چراکه بهبود وضعیت شهروندان در جامعه اسلامی به عنوان هدف مهم برشمرده شده است. علاوه بر این همانطور که از محتوای خطبه امام قابل برداشت است، برخلاف برخی که در طول تاریخ کوشیده‌اند فلسفه نهضت حسین‌بن‌علی (ع) را به یک حرکت مسلحانه علیه حکومت در طلب رسیدن به فرمانروایی جلوه دهند، ایشان اولین نکته‌ای را که رد نمودند، همین موضوع است. امر به معروف و نهی از منکر، مبارزه با حکومت طاغوت و پیشوایی مردم بر اساس عدالت از دیگر اهداف نهضت امام بود.
فرجام سخن
واقعیت آن است که جامعه عصر اباعبدالله (ع) در سایه حکومت طاغوت و ترویج سبک زندگی سکولار و پرهیز دادن مردم از دخالت در سیاست و نیز کج‌فهمی و ضلالت مردم در بینش درست نسبت به مسائل اجتماعی، اسلام را به پرتگاه نابودی کشانده بود که خلافت یزید، نقطه آخر نهضت محمدی (ص) بود. به قول اباعبدالله «و علی الاسلام السلام اذ قد بلیت الامه براع مثل یزید» (فاتحه اسلام را باید خواند، وقتی فردی، چون یزید بر مسند حکومت بنشیند) و گویا جریانی از کج‌فهمی و نگرش غلط، امت اسلام را فراگرفته بود که جز با ریخته شدن خون فرزند پیامبر اصلاح نمی‌شد.
