حوريه ملکي
قنوات که سازه‌هایی سازگار به شرایط طبیعی هستند، در روزگار استفاده‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، رو به نابودی گذاشته‌اند. البته این سازه‌های آبی پایدار که هر چند عمری مورد سهل‌انگاری‌ها و غفلت افراد قرار گرفته‌اند، به تازگی با ارتقای سطح دانش عمومی مورد توجه بیشتری هستند. به گفته متخصصان حوزه‌ی آب، احیای ۳۵ هزار رشته قنات زنده ایران که تنها سازه‌های آبی دیرینه و سازگار با طبیعت فعلی سرزمینمان هستند تنها با اعتباری کمتر از اعتبار ایجاد یک سد میسر خواهد شد.
***
اوايل امسال مشاور ارشد مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی خواست هرچند بصورت آزمایشی در یکسال مالی، بودجه‌ای معادل ایجاد یک سد را به احیا و مرمت کلیه قنوات کشور اختصاص دهند.
علی اصغر سمسار یزدی، با بیان اینکه قنوات قربانی حفر چاه‌های متعدد و بی‌توجهی ما شده‌اند، گفت: قنوات از نیم قرن پیش قربانی عدم مدیریت منطقی در زمینه مصرف آب و استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی شده‌اند به طوری که تمدن پایدار و سازگار ناشی از آن موصوف به تمدن کاریزی، دگرگون شده است.
وی با اشاره به قنوات به عنوان آموزگاران درس تعامل با طبیعت، تصریح کرد: در گذشته قنات‌های کوهستانی و نیمه‌کوهستانی به علت نوسانات آبدهی ناشی از بارندگی سالیانه، سازگاری را به بهره‌برداران خود دیکته می‌کردند و در نتیجه مردم نیز به همین منوال خود را با شرایط، تطبیق و سطح زیرکشت خود را به تناسب ترسالی یا خشک سالی تغییر می‌دادند.
این مسئول اضافه کرد: به عبارتی مردم رابطه‌ای آمیخته با احترام با محیط زندگی خویش داشته‌اند و به جای جنگ با طبیعت، راه تعامل و سازگاری با آن را در پیش گرفته بودند، در نتیجه محیط زیست دچار تخریب نمی‌شد و همواره طبیعت منابع و مواهب خویش را به صورت مستمر و پایدار در اختیار آنان قرار می‌داد.
وی با بیان اینکه قنوات هنوز هم می‌توانند ادامه حیات دهند، می‌گوید: هر چند قنوات کوهستانی به ویژه در خشکسالی‌ها وضعیت خوبی ندارند اما اخیراً مردم نسبت به آنان علاقه بیشتری نشان می‌دهند؛ موضوعی که برگشت به ثمرات تمدن کاریزی را در بر خواهد داشت.
* تغيير وضعيت آب و هوايي، مشکلي براي قنات ها
حدود 2 سال پيش يعني شهريور 1396 بود که يکي از اعضاي هیات مدیره انجمن مهندسی سواحل و سازه‌های دریایی گفت: با حفر چاه در حاشیه قنات‌ها به کشاورز اجازه داده‌ایم هر نوع کشتی را انجام دهد. این مسئله سبب شده «سطوح پیزومتری» در چاه‌های مادر قنات تغییر کند و بسیاری از قنات‌ها از بین بروند.
همایون خوشروان ادامه داد: تغییرات آب و هوایی علت اصلی مشکلات قنات‌های ایران است. در سال‌های اخیر با گرم شدن کره زمین، وضعیت آب در ایران به مرحله هشدار رسیده است.
وی با بیان اینکه برای نخستین بار در زمان هخامنشیان قنات یافت شد، تصریح کرد: بر اساس یافته‌های زمین‌شناسی حدود ۲۵۰۰ قبل، خشکسالی وسیعی در فلات ایران، منطقه شمال آفریقا و خاورمیانه حاکمیت پیدا کرد و حدود ۵۰۰ سال نیز به درازا کشید. آن زمان که جامعه شهرنشینی رو به رشد بود و تقابل خود با خشکسالی را با معماری نوینی به نام قنات شروع کرد. در حقیقت قنات، نمایه‌ای عقلی با محیط طبیعی در زمان خشکسالی است.
این عضو هیات مدیره انجمن مهندسی سواحل و سازه‌های دریایی درباره علت استفاده از قنات برای مقابله با خشکسالی اظهار کرد: میزان تبخیر در ایران چندین برابر میزان بارندگی است و این یکی از صفت‌های بارز مناطق خشک و نیمه خشک است. با توجه به اینکه تمام آب‌های سطح زمین تبخیر می‌شوند، نگهداری از آب در زیرزمین بهترین راهکار برای حفاظت است. از این رو از قنات استفاده شد.
خوشروان به سیر قهقرایی قنات‌ها در ایران اشاره کرد و گفت: توسعه و افزایش جوامع شهری جوابگوی منابع آبی قنات و رشد جمعیت متناسب با آبدهی قنات‌ها نبود. میزان آبدهی قنات‌های ایران ۴میلیارد متر مکعب یعنی معادل یک سانتی متر سطح تراز آب دریای خزر است. در واقع اگر یک سانتی متر از آب دریای خزر را برداریم، معادل کل آب قنات‌های ایران است.
* مراقبت از قنات ها وظيفه همه سازمان ها
در آن زمان رییس گروه توسعه و بهبود منابع آب وزارت جهاد کشاورزی در تشریح نقش وزارت جهاد کشاورزی در نگهداری از قنات‌ها گفت: با توجه به اینکه متولی آب، وزارت نیرو است، وزارت جهاد کشاورزی در امر مهم نگهداری، بازسازی و نوسازی قنات‌ها به کشاورزان و بهره‌برداران کمک می‌کند.
حسین رسانژاد ادامه داد: قبل از ادغام دو مجموعه وزارت جهاد سازندگی و وزارت جهاد کشاورزی، وزارت جهاد سازندگی کمیته‌های آب را تشکیل داده بود که در لایروبی و بازسازی قنات‌ها کمک می‌کردند. وزارت جهاد کشاورزی نیز این کار را بعد از ادغام با وزارت جهاد سازندگی، به صورت نظام‌مند و منسجم با اجرای طرحی به نام کمک‌های فنی، اعتباری، بازسازی و نوسازی قنات‌ها تعریف کرد، تنها با این تفاوت که دیگر دولت کار لایروبی را انجام نمی‌دهد و این کار برعهده بهره‌برداران است.
این کارشناس قنات تاکید کرد: هرگونه دستکاری توسط صاحبان و نمایندگان قنات باید با حکم و مجوز وزارت نیرو انجام شود.
رییس پروژه توسعه و بهبود منابع آب در جهاد کشاورزی ادامه داد: پس از بررسی، بازدید و تایید کارشناسان وزارت نیرو امر لایروبی انجام می‌شود چون نباید به قنات مجاور آسیب برسد اما کارهای نوسازی و بازسازی برعهده جهاد کشاورزی است.
وی درباره اينکه چرا با وجود رشته‌های فعال قنات در بعضی مناطق خشکسالی داریم، گفت: از بین ۸ میلیون هکتار اراضی کشاورزی تنها حدود ۸۰۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی ما از قنات استفاده می‌کنند.
* قلب تپنده کوير، احياگر باغات جهاني
با تمام تفاسير و حرف و حديث ها در مورد خشک شدن قنوات ايران، بايد گفت هنوز هستند قنات هايي که به وسعت دلشان آب مي دارند و زمين هاي زيادي را سيراب مي کنند. حسن آباد مشیر در مهريز يزد از اين جمله است. این میراث جهانی ۷۰۰ ساله که شاید بتوان از آن به عنوان حیرت‌انگیزترین سازه دست بشر یاد کرد، رگ حیات کویر است و همگان باید برای حفظ و نگهداری از آن، هم به عنوان یک میراث ارزشمند و هم یک منبع آبی بسیار خوب، کوشا باشند.
بي شک يزد را بايد به عنوان شهر قنات ايران معرفي کرد. شهري با قنات‌های قدیمی و طولانی و ویژگی منحصربه‌فرد سازه‌های خلاقانه‌ای که زندگی را در رگ حیات کویر تزریق می‌کند و قنات ۷۰۰ ساله حسن‌آباد مشیر از جمله آنهاست.
زمانی که عده ای از مردم در یزد امروزی سنگ بنای زندگی نهادند، اولین چالش آنها آب بود و از آنجا که حفر چاه اغلب آنها را به منابع شور می‌رساند، مردانی خلاق و سختکوش به این نتیجه رسیدند که آب را به روشی از کوهپایه‌ها که اغلب منابع آب آن شیرین است، به شهر برسانند.
این نیاز انسان، آنها را به شیوه‌ای رساند به نام حفر قنات، بنابراین قنات‌هایی خلق شد که حاصل سختکوشی، خلاقیت و همت مردان یزد، مرکز جغرافیایی ایران است.
اکنون به همت این مردان سختکوش، قدیمی‌ترین و طولانی‌ترین قنات‌های جهان در یزد، جاری است و یکی از این قنات‌ها، قنات حسن آباد مشیر در شهرستان مهریز است که طول آن به بیش از ۷۱ کیلومتر می‌رسد و طول آن با قنات زارچ که دارای شهرت طولانی‌ترین قنات دنیاست، برابری می‌کند.
قنات حسن آباد مشیر در مهریز که مربوط به دوره میانی اسلامی یعنی قرن هشتم هجری است، بیش از ۷۰۰ سال قدمت دارد و در سال ۱۳۸۹ به شماره ثبتی ۲۹۹۷۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
رئیس اداره میراث فرهنگی مهریز درباره این قنات تاریخی و طولانی گفت: این قنات از محدوده کوه‌های غربالبیز آغاز می‌شود و مادرچاه آن، چاهی ۴۰ متری در محدوده چشمه باستانی غربالبیز است.
مجاهد کرباسی عنوان کرد: این قنات از ارتفاعات شیرکوه و سرریز چشمه غربالبیز تغذیه می‌شود و پس از گذر از شهرستان مهریز تا روستای دهنو و حسن‌آباد و طی مسافت ۷۱ کیلومتر به منطقه‌ای به نام مریم آباد در یزد می رسد.
وی علت نامگذاری این قنات را وجود مظهر آب این قنات در روستای حسن‌آباد مشیر دانست و گفت: این قنات از وسط کوشک باغ پهلوان‌پور مهریز که از باغ‌های ثبت شده جهانی است، عبور می کند.
قنات از باغ جهانی پهلوان‌پور مهریز عبور و درختان آن را آبیاری می‌کند سپس به مسیر خود تا یزد ادامه می‌دهد.
کرباسی در مورد ثبت جهانی این قنات عنوان کرد: در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو که در سال ۲۰۱۶ در استانبول برگزار شد، ۱۱ قنات ایرانی به عنوان بیستمین اثر ایران بر اساس دو معیار از ۶ معیار فرهنگی کمیته میراث جهانی شامل گواهی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی و نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی که مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان دهد، در فهرست میراث جهانی قرار گرفت.
وی ادامه داد: یکی از ۱۱ قناتی که ثبت جهانی شد، قنات حسن آباد مشیر یا حسن آباد مهریز است بنابراین اکنون این قنات یک سازه آبی ثبت شده جهانی است.
آبدهی قنات حسن‌آباد کاملا وابسته به میزان بارندگی سالانه در شیرکوه است اما آبدهی آن به طور میانگین در فصل بهار و سال‌های ترسالی به ۲۰۰ لیتر در ثانیه می‌رسد و در فصل تابستان و پاییز کاهش یافته و به ۱۱۰ لیتر در ثانیه می‌رسد.
از ویژگی‌های جالب توجه این قنات این است که لایه‌های گچی و نمکی در طول مسیر قنات تشکیل نمی‌شود و این امر باعث شده تا آب قنات حسن‌آباد با همان کیفیت اولیه بدون داشتن هیچ‌گونه املاحی از جمله کلسیم، سدیم، منیزیم و … به آبادی‌های پایین‌دست انتقال یابد.
اما نبايد فراموش کرد که یکی از مشکلات مهمی که این قنات جهانی را تهدید می‌کند، شستشوی لباس و خودرو در آب این قنات است و باعث آلوده شدن آب می‌شود و پودرهای شیمیایی شوینده نیز آفتی برای درختانی شده که از آب این قنات تغذیه می‌کنند از جمله درختان باغ جهانی پهلوان‌پور.
