محمدرضا سوري
با وجود گرم وخشك بودن سيستان وبلوچستان ، اما هنوز مناطقي در اين استان وجود دارند كه در زمينه توليدات گياهان حرفهاي بسياري براي گفتن دارند كه به دليل ناشناخته ماندن موجب ابين رفتن سرمايه هاي بسياري دراين زمينه مي شوند كه به عنوان مثال مي توان به منطقه تفتان اشاره كرد، موضوعي كه موجب شد تا معاون فنی اداره کل مراتع و آبخیزداری سیستان و بلوچستان از منطقه تفتان به عنوان بهشت گياهان دارويي كشور ياد كند،مساله اي كه مي تواند براي اين استان محروم ثروت واشتغال ايجاد كند.
******
سيستان وبلوچستان به دلیل تنوع اقلیمی و شرایط مساعد ظرفیت و توانمندی تولید گستره وسیعی از گونه های گیاهان دارویی كه درعرصه های طبیعی و زراعی دارد همواره به عنوان يكي از قطب هاي مهم دراين زمينه به شمارمي رود.
اين مهم موجب شده تا در حال حاضر سطح زیر کشت گیاهان دارویی سیستان و بلوچستان به ۲ هزار و ۷۰۰ هکتاربرسد.
رئیس دانشگاه سیستان و بلوچستان با اشاره به پرورش تنوعي از گباهان دارويي در اين مركز علمي وپژوهشي مي گويد:« مرکز پژوهشی گیاهان دارویی این دانشگاه شامل موزه گیاهان دارویی با بیش از ۲۰۰ نمونه گیاه دارویی، است.»
عليرضا بنداني مي افزايد:«باغ بوتانیک در مساحتی به وسعت سه هکتار با بیش از ۱۰۰ گونه گیاه دارویی و زینتی و ۲ هکتار مزرعه برای انجام طرح های تحقیقاتی اعضای هیات علمی و پایان نامه های دانشجویی است.»
وي ادامه مي دهد:« همچنین گلخانه تکثیر و ازدیاد گیاهان دارویی و زینتی به مساحت بیش از ۱۰ هزار متر مربع و آزمایشگاهها به مساحت چهار هزار متر مربع شامل آزمایشگاه کشت بافت گیاهی، آزمایشگاه ژنتیک، آزمایشگاه آنالیز و فرآوری گیاهان دارویی از دیگر امکانات مرکز پژوهشی گیاهان دارویی دانشگاه سیستان و بلوچستان است.»
داروهای گیاهی گنج پنهان سیستان و بلوچستان
شرايط وتنوع آب وهوايي درسيستان وبلوچستان موجب شده تا اين استان در مناطقي كه مي توان درآنجا كشت كرد با تنوعي از انواع گياهان از جمله نوع دارويي آن مواجه باشد.
اين منطقه به دلیل مجاورت در در دو ناحیه رویش ایران تورانی و خلیج عمانی دارای 1200 گونه گیاهی و 300 گونه دارویی، صنعتی است، كه این گیاهان در 10 میلیون و 500 هکتار از مراتع استان و یک میلیون و 200 هکتار استا پراکنش دارند.
اين منطقه پهناور به واسطه برخورداری از ۲ ناحیه رویشی متفاوت ایرانی تورانی و عمانی با وجود واقع شدن در منطقه گرم و خشک کشور از تنوع گیاهی برخوردار است به طوری که وجود بیش از هزار و ۲۰۰ گونه گیاهی که ۳۹۲ گونه آن دارای ارزش دارویی و صنعتی است گنجینه ای گرانبها محسوب می شود.
ناحیه رویشی ایرانی و تورانی سیستان و بلوچستان از شهرستانهای زابل، زهک، هیرمند، هامون، نیمروز، زاهدان، خاش و بخشی از سراوان، سوران و مهرستان تشکیل شده که گونه های جنگلی شاخص آن شامل بنه، بادام کوهی، تاغ، گز، اسکنبیل و گونه های دیگری همچون زیتون وحشی، ارژن، انجیر، پده، سنجد و بادامک است.
ناحیه رویشی خلیجی و عمانی استان شامل شهرستانهای چابهار، کنارک، سرباز، نیکشهر، ایرانشهر و دلگان از نظر پوشش گیاهی دارای تنوع و غنای بیشتری است.
کهور ایرانی، کلیر، چگرد، پیر، توج، کنار، استبرق، کهور پاکستانی، داز، گز روغن، حرا، چش کنار و انار شیطان از مهمترین گونه های جنگلی ناحیه خلیجی و عمانی استان است.
خاش قطب گیاهان دارویی استان
در ميان مناطق مختلف سيستان وبلوچستان شهرستان خاش از مهمترين مناطق كشت گياهان دارويي به شمار مي رود به طوري كه در اين زمينه از شهرت خوبي برخورداراست .
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان با بيان اينكه شهرستان خاش قطب گیاهان دارویی در استان است مي گويد:« از بین 300 گونه گیاه دارویی که در سطح استان جمع‌آوری شده 190 گونه از لحاظ نیاز اکولوژیکی با کشور هند مشترک است که این نشان از دامنه سازگاری بالای این گونه‌های با ارزش با شرایط محیطی مختلف دارد.»
عبدالباسط پاکزاد مي افزايد:« سیستان و بلوچستان رتبه دوم گونه های گیاهی را پس از کردستان به خود اختصاص داده است .»
به گفته وي ،گیاهان دارویی و طب سنتی یکی از رشته‌های دانش بنیان هستند که با تلفیق امتیازات طبیعی و همچنین فکر و دانش علمی می‌تواند منجر به ارزش افزود فراوان در اقتصاد کشور شود.
اين درحالي است كه کاربرداين گیاهان به دليل خاصیت دارویی و تسکین دهندگی جسم سبب پیشرفت‌های علمی و فناوری طی دو دهه اخیر شده واهمیت و نقش سازنده گیاهان دارویی در تامین نیازهای بشر به ویژه در حیط دارو درمان را دو چندان ساخته است.
كشت گياهان دارويي چاره مقابله خشكسالي
تداوم خشكسالي در كنار كاهش برندگي ها وذخاير آبي در بيشتر استانهاي كشورموجب شده تا كشاورزي اين مناطق تحت تاثير اين مهم قرار بگريد لذا اين موضوع موجب شده تا كارشناسان كشت گياهاني را كه به حداقل آب نياز دارند را به كشاورزان اين مناطق پيشنهاد كنند.
دراين ميان سيستان وبلوچستان از جمله مناطقي است كه به دليل كاهش بارندگي وكاهش شديد ذخايرآبي به شدت نيازمند تغيير كشتهاي پر مصرف به كم مصرف در زمينه آب است.
موضوعي كه سبب شده تا كارشناسان توسعه كشت گياهان دارويي را بهترين چاره براي حل اين بحران بدانند.
معاون فنی اداره کل مراتع و آبخیزداری سیستان و بلوچستان دراين رابطه مي گويد:« با توجه به وجود بیش از 300 گونه گیاه دارویی در سیستان و بلوچستان و کشت بیش از 70 گونه گیاه دارویی در استان (همچون چای ترش، به لیمو، آویشن و حنا)؛ سیستان و بلوچستان به عنوان یک قطب بزرگ تولید این محصولات به شمار می‌رود .»
ريگي با اشاره به كشت 220 تنی تولید گیاهان دارویی در مراتع استان مي افزايد:« در سال هایی که خشکسالی رخ ندهد این میزان تولید می‌تواند درآمدی 23 میلیارد ریالی و 66 هزار نفر روز اشتغال را برای برداشت کنندگان به همراه داشته باشد .»
از آنجا كه قرار گرفتن گیاهان دارویی در مراتع و زمین هایی که بیش از 300 روز آفتابی در سال را تجربه می‌کنند، دمای نسبتاَ بالای هوا و به طور کلی تنش مضاعف گیاه با محیط باعث شده ماده موثره تولید شده در گیاهان دارویی بسیار بالا باشد، لذا اين ويژگي مهم سبب شده تا گياهان دارويي توليدي در سيستان وبلوچستان از كيفيت بالايي برخوردار باشد.
از طرفي تنوع گونه ها و ماده موثره بالا را به عنوان مزیت های گیاهان دارویی استان به شمار مي رود كه با توجه به وجود بیش از 300 گونه گیاه دارویی در سیستان و بلوچستان و کشت بیش از 70 گونه گیاه دارویی در استان (همچون چای ترش، به لیمو، آویشن و حنا)؛ اين استان را به عنوان یک قطب بزرگ تولید این محصولات تبديل كرده است.
يكي از کارشناس گیاهان دارویی دانشگاه سیستان و بلوچستان دراين خصوص مي گويد: «با توجه به وجود سه اقلیم گرم و مرطوب ساحلی، گرم و خشک و نیز اقلیم معتدل در سیستان و بلوچستان، امکان رویش انواع مختلف گیاهان دارویی در استان فراهم است .»
رضا سبزي با بيان اينكه سیستان و بلوچستان بعد از استان کردستان بالاترین تنوع گیاهان دارویی را در کشور داراست، مي افزايد: «اين درحالي است كه برخی گیاهان دارویی موجود در سیستان و بلوچستان تنها در دو کشور هند و پاکستان می روید و البته بعضی گیاهان از جمله "پنیر باد" تنها در این استان رشد می‌کند .»
میرجاوه و خاش قطب مهم گياهان دارويي
با وجود اينكه در بيشتر مناطق سيستان وبلوچستان كه مستعد كشاورزي هستند توليدات گياهان دارويي رواج دارد ، اما برخي مناطق از لحاظ كيفيت زبانزد هستند كه به عنوان نمونه مي توان به دو منطقه ميرجاوه وخاش اشاره كرد.
اين درحالي است كه بخار گوگرد متصاعد شده از آتشفشان نیمه فعال تفتان و وجود مواد معدنی فراوان در آب چشمه سارهای اطراف این ارتفاعات، این کوهستان را تبدیل به یکی از حاصلخیزترین زمین های رویش گیاهان دارویی خودرو و دست کاشت در حوزه دو شهرستان میرجاوه و خاش کرده است .
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان خاش با اشاره به برداشت 100 تن گیاه دارویی خودرو از حاشیه تفتان در سال‌های پرباران مي گويد: «گیاهانی از قبیل شیرین بیان، خارشتر و درمنه کوهی از مراتع حوزه تفتان برداشت شده و گیاهانی چون زیره، گل محمدی و رازیانه بیشتر به شکل دست کاشت به عمل می‌آیند .»
امان الله طوقی مي افزايد:« با توجه به کاهش قابل توجه ذخیره گیاهان دارویی خودرو در شهرستان خاش و نیز خشکسالی چند سال اخیر و مزیت نسبی اقتصادی شهرستان در تولید گیاهان دارویی، تغییر الگوی کشت در دستور کار اداره جهاد کشاورزی شهرستان قرار گرفته است .»
وی به وقوع خشکسالی در حاشیه ارتفاعات تفتان اشاره مي كند وادامه مي دهد: «تولید گیاهانی که به آب کمتری نیاز دارند، از جمله زعفران که به صورت آزمایشی در5 هکتار از مزارع و در 6 نقطه شهرستان خاش با موفقیت کشت شد و به عنوان کشت جایگزین در دستور کار قرار گرفته است.»
به گفته كارشناسان ، در سالهایی که بارندگی مناسب باشد، نزدیک به 400 خانوار از مراتع گیاهان دارویی حاشیه تفتان روزگار می‌گذرانند که به گفته مدیر جهاد کشاورزی خاش در صورت توسعه این صنعت در شهرستان خاش این شمار می‌تواند به 2 هزار خانوار نیز برسد .
با تمام اين مزايا یکی از دلایل عدم توسعه صنعت گیاهان دارویی در شهرستان خاش، نبود سرمایه‌گذاری در این استان مرزی و همچنین استقبال نکردن مردم بومی از تسهیلات بانکی حتی تسهیلات با بهره کم است.
مدیر جهاد کشاورزی شهرستان خاش، عرضه فله گیاهان دارویی، نبود سردخانه و عدم اطمینان از بارندگی را ازدیگر مشکلات توسعه این صنعت در منطقه مي داند كه نياز به رفع موانع هاي موجود است.
اين درحالي است كه تجارت این محصولات دست مردم بومی نیست و ارزش افزوده کمی نصیب مردم بومی می‌شود و به علاوه نبود صنایع تبدیلی و کارگاه های فرآوری گیاهان دارویی باعث شده است که محصولاتی چون حنا و وسمه به شکل فله به خارج از استان برده شوند .
علاوه بر آن ، گیاهان دارویی خودرو با توجه به خشکسالی های استان درآمدی قابل اتکا نیست و این گیاهان باید در زمین های کشاورزی و پس از انجام تحقیقات علمی کشت شوند.
