زهرا چيذري
تصور كنيد شما به عنوان خانم خانه صبح كه از خواب بلند مي‌شويد و تصميم مي‌گيريد براي ناهار غذا درست كنيد به جاي آنكه به خريد روزانه برويد و به ميوه‌فروشي يا صيفي‌فروشي محله‌تان سر بزنيد سر مزرعه كوچك خانگي خودتان كه تنها به اندازه يك گلدان بزرگ است برويد و سيب زميني‌هاي تازه‌اي را كه به صورت ارگانيك و با دست خودتان پرورش داده‌ايد بچينيد و با آن غذا درست كنيد. اين تصور چندان هم دور از ذهن نيست، كافي است شما كمي همت به خرج دهيد و با كمي آموزش قهرمان «كشاورزي شهري» شويد. كشاورزي شهري به معناي هر محصول خانگي و شهري است كه شما مي‌توانيد در خانه خودتان توليد كنيد و حتي درآمدزايي داشته باشيد؛ موضوعي كه براي بسياري از خانم‌هايي كه شرايط اشتغال خارج از خانه را ندارند مي‌تواند درآمدزا باشد و كار خانگي را محقق كند. با وجود اين اما كشاورزي شهري و موارد كاربرد آن هنوز چندان در كشورمان جا نيفتاده است. اين در حالي است كه بانوان به عنوان مديران بلامنازع خانه و خانواده مي‌توانند نقش مهمي در اين ميان داشته باشند. به همين خاطر سراغ دو بانوي كارشناس اين حوزه رفته‌ايم و در ميزگردي با حضو دكتر ريحانه مسعودي دكتراي بيابان‌زدايي و دكتر ميرترابي دكتراي ترويج كشاورزي درباره كشاورزي شهري و نقش بانوان در توسعه اين رشته جديد به گفت‌وگو نشسته‌ايم.
كشاورزي شهري يعني چه؟
دكتر ميرترابي: تعريفي كه از كشاورزي شهري ارائه مي‌شود اين است كه شهروندان نيروي كار آن هستند و در داخل شهر يا حومه شهر انجام مي‌گيرد. چيزي كه توليد مي‌شود اعم از خوراكي، گياهان دارويي يا تزئيني، دام، طيور، نهال و... همه را دربرمي‌گيرد. هدفش هم از تفريح و سرگرمي تا تأمين معيشت و كسب درآمد است. شما با يك گلدان هم مي‌توانيد كشاورزي شهري داشته باشيد تا يك مزرعه در يك پارك. اقليم و ترجيحات منطقه هدف افراد همه اينها كشاورزي شهري را متفاوت مي‌كند. كشاورزي مفهوم گسترده‌اي است و كشاورزي شهري در مقياس كوچك‌تر و با فناوري بالاتر است و با رشد جمعيت شهرها مجبوريم كشاورزي را در شهر بياوريم.
فرض كنيد من به عنوان يك خانم خانه‌دار مي‌خواهم در آپارتمان 40 متري‌ام كشاورزي شهري انجام دهم و به عنوان شغلي خانگي درآمد داشته باشم. اين كار شدني است؟
ميرترابي: با توجه به اين مفهوم البته بايد ديد هدفمان چيست. مثلاً در يك آپارتمان كوچك مي‌توان يك نوع جلبك خاصي را پرورش داد كه براي محصولات آرايشي كاربرد دارد يا حتي يك باكس پرورش سبزي‌هاي ارگانيك خانگي داشت. در واقع شهروندان از اين طريق مي‌توانند با طبيعت آشتي كنند و اين به محيط زيست كمك مي‌كند.
خانم‌ها مي‌توانند از پوست ميوه‌ها كمپوست تهيه كنند يا از آب بازيافتي براي اين كار استفاده كنند و نمي‌گذارد پسماندها خارج شوند بلكه دوباره به چرخه توليد بازمي‌گردد. علاوه بر اين كشاورزي شهري بعد سلامت را هم در نظر گرفته است. در تحقيقات مشخص شده ارتباط با گياهان مي‌تواند در سلامت افراد هم سلامت جسم و هم سلامت روحي آنها تأثير مثبتي داشته باشد.
خانم دكتر مسعودي! طبيعتاً كشاورزي با آب سر و كار دارد. براي كشاورزي شهري چگونه مي‌توانيم از آب استفاده بهينه‌اي داشته باشيم؟
دكتر ريحانه مسعودي: مديريت منابع آب اهميت زيادي دارد و سازمان ملل سال گذشته را سال استفاده از پساب‌ها نامگذاري كرد. امسال هم كه با توجه به بارش كم خشكسالي زيادي داشتيم. در دسترس‌ترين آبي كه در اختيار همه است آبي است كه مردم استفاده مي‌كنند. اين آب در دسترس است اما چون زيرساخت‌هاي آن در كشور ما نيست، سازمان نظام مهندسي ما لوله‌كشي آب باران و آب خاكستري (آب قابل بازيافت) را بر خلاف كشورهاي پيشرفته جدا نكرده است.
اين آب خاكستري چيست؟
مسعودي: آب خاكستري آب ناشي از شستشوي لباس، ظرف، روشويي و حمام به جز فاضلاب توالت است كه قابل بازيافت نيست اما آب خاكستري قابل استفاده است و بسته به نوع گياهي كه مي‌خواهيم استفاده كنيم امكان بهره‌برداري از اين آب هست. مي‌شود با نصب يك شير سه جهته در زير دستشويي زماني كه داريم برنج يا ميوه مي‌شوييم و آب حاوي مواد شوينده نيست آب را ذخيره كنيم و براي آبياري چيزهايي كه در كشاورزي شهري داريم استفاده كنيم. در عين حال برخي مواد و آلاينده‌هاي موجود در اين آب‌ها خودش حاصلخيزكننده است و جايگزيني براي كود شيميايي. در كشورهاي مختلف براي اين كار گايد لاين‌هايي طراحي شده است و بسته به نوع محصولات مورد نظر از اين آب‌ها استفاده مي‌شود اما ساده‌ترين كاربردي كه مي‌توانيم براي آب‌هاي خاكستري نام ببريم استفاده از اين آب براي فلاش‌تانك‌هاست كه حجم زيادي از آب تصفيه شده شهري براي اين كار هدر مي‌رود. در كشورهاي ديگر آب روشويي يا آشپزخانه را براي فلاش‌تانك مصرف مي‌كنند اما اگر كاربري ديگري مد نظر باشد بسته به نوع كاربري نوع تصفيه آب فرق مي‌كند. آب‌هاي خاكستري بنا به نوع كاربرد تصفيه‌هاي متفاوتي دارند.
يكي از نكات اين است آب خاكستري براي ميوه يا سبزي خوراكي در تماس نباشد يا براي درختي باشد كه چوبش قرار است استفاده شود. براي سبزيجات يا براي شست‌وشوي حياط و ادارات مي‌توان از آب‌هاي خاكستري فاقد مواد شوينده استفاده كرد. اين كار در ادارات و سازمان‌ها بسيار كاربردي‌تر و شدني‌تر است.
در آپارتمان‌ها يا پشت بام سبز مي‌شود از همان آب زير سينك براي آبياري استفاده كرد. در خانه‌هاي ويلايي يا با فضاي سبز خانه‌هاي تك‌واحدي مي‌توانند لوله‌كشي مجزا داشته باشند تا آب خاكستري را براي مصارف خانگي جدا كنند.
نظام مهندسي بايد حداقل براي ساختمان‌هاي جديد لوله‌كشي مجزايي براي استحصال آب باران يا آب‌هاي خاكستري قابل استفاده طراحي كند تا با توجه به خشكي ايران بتوانيم كم‌آبي و بحران آب را مديريت كنيم.
نقش خانم‌ها در كشاورزي شهري چيست؟ آيا مي‌توانيم آن را به نوعي كشاورزي و كار خانگي بدانيم؟
ميرترابي: كشاورزي را خانم‌ها كشف كردند و به نام خانم‌ها ثبت شده است در روستا كشاورزي بيشتر كار مردان است اما در شهر مردان كسب و كارهاي غيركشاورزي را دنبال مي‌كنند و كسب و كارهاي مرتبط با كشاورزي شهري را خانم‌ها پيش برده‌اند چون روابط گسترده‌تري هم دارند و مي‌توانند گروه‌هاي اجتماعي كوچك را تشكيل دهند و توليد كنند.
خانم‌ها بيشتر علاقه‌مند به داشتن گلدان و سبزه و از اين قبيل هستند. در برخي پارك‌ها مزرعه خانواده دارند و در برخي پارك‌ها قطعه زمين كوچكي در اختيار خانواده‌ها قرار مي‌گيرد و با آموزش كاشت سبزي و صيفي آنها مي‌توانند مزرعه خودشان را در پارك محله داشته باشند. ظاهراً در مناطق 10، 11و 17 بيشتر خانم‌ها علاقه‌مند به سبزي و صيفي هستند و چنين چيزهايي را دارند. در مناطق شمال تهران اما بيشتر علاقه دارند گياهان تزئيني خاصي را پرورش دهند و اين كاملاً بستگي به سبك زندگي مردم در مناطق مختلف دارد. مي‌شود به عنوان كسب و كار به آن نگاه كرد اما نبايد فقط به توليد فكر كرد. در كشاورزي شهري بايد به بازار و فروش آن هم فكر كرد و بايد شركت‌هاي تعاوني بانوان وجود داشته باشد تا در توزيع و بسته‌بندي محصولات به آنها كمك كنند. معمولاً در كشورهاي كمتر توسعه يافته و در حال توسعه بيشتر توليد مد نظر است اما در كشورهاي توسعه يافته محصولات كشاورزي شهري كه شامل توليد قارچ، جلبك، سبزي و صيفي، تراريوم، بنسا و از اين قبيل است در بازارچه‌هاي محلي كه در اختيار بانوان قرار مي‌گيرد مي‌تواند به فروش برسد.
مي‌شود از اين كار درآمد هم داشت؟
ميرترابي: بله. به طور مثال همين تراريوم كه گياهان در شيشه هستند با وجودي كه هزينه چنداني ندارد مي‌تواند به عنوان يك شغل نسبتاً پردرآمد در حوزه مشاغل خانگي براي بانوان باشد يا توليد و پرورش ماهي‌هاي زينتي كه مي‌تواند تا ماهانه8-7ميليون تومان براي پرورش‌دهنده آن درآمد داشته باشد و شغل خانگي مناسبي براي خانم‌هاست و تنها دانش لازم را نيازمند است. در كشاورزي خانگي بيشتر چيزهاي نوين با فناوري خاص مي‌تواند درآمدزا باشد و در حوزه سبزي و صيفي بيشتر مي‌تواند براي مصرف خود فرد خانواده كاربرد داشته باشد. در كشاورزي شهري حتي مي‌توانيد مرغ و خروس داشته باشيد يا اردكي كه صداي زيادي نداشته باشد اما در كشورهاي ديگر براي اين كار قوانيني وجود دارد كه چه تعداد و چگونه. براي كسب درآمد انتخاب محصول و بازارپسندي مهم است.
در اشل وسيع‌تر در پشت بام يا حياط و بحث درختان ميوه مي‌تواند درآمدزايي بيشتري داشته باشد. در مجتمع‌ها در حياط مجتمع همسايه‌ها مي‌توانند با همكاري هم پرورش درختان ميوه يا سبزيجات و صيفي‌جات را داشته باشند و علاوه بر تأمين بخشي از نياز مصرفي‌شان مي‌تواند باعث همكاري بيشتر و انسجام اجتماعي ميان آنها شود.
كشاورزي شهري در دنيا چه جايگاهي دارد؟
كشاورزي شهري در دنيا شناخته شده است. در سازمان‌ها، زندان‌ها و بيمارستان‌ها اين كار انجام مي‌شود. در برخي رستوران‌ها سبزيجات مورد نيازشان را در پشت بام پرورش مي‌دهند و برخي حتي به مشتري اجازه مي‌دهند خودش سبزي را بچيند و در همان فضا غذا سرو مي‌شود كه با استقبال مشتري‌ها همراه است.
در دنيا روي كودكان هم فعاليت دارند و در مدرسه باغ راه‌اندازي مي‌كنند كه بچه‌ها هم بتوانند در آنجا كاشت و پرورش گياهان را ياد بگيرند و هم با گياهاني كه خودشان پرورش داده‌اند غذا درست كنند. اين كشاورزي مي‌تواند در تربيت بچه‌ها هم مؤثر باشد. آنها صبر را ياد مي‌گيرند، حفاظت از محيط زيست و مسئوليت‌پذيري را با پرورش اين گياهان ياد مي‌گيرند. بچه‌هايي كه اصلاً طبيعت را نديده‌اند و تأثير آن را در زندگي خودشان درك نكرده‌اند نمي‌توانند معناي حفاظت از محيط زيست را متوجه شوند، علاوه بر اين قدر محصولاتي را كه در اختيارشان قرار مي‌گيرد بيشتر مي‌دانند چون متوجه مي‌شوند براي پرورش اين ميوه يا سبزي چه زحمتي كشيده شده است. علاوه بر اين پارك‌هايي هستند كه شوراي محله آنها براي انجام كشاورزي شهر به شهروندان سپرده است. در ايران تنها در حد آموزش و پايلوت چنين چيزي اجرايي شده است. طبيعتاً براي اين كار بايد قوانين و مطالعاتي وجود داشته باشد. در بعد خانگي هم بام و ديوار سبز شناخته شده است.
با توجه به مشكلات شهري و كمبود فضا مي‌توان از فضاي شهري براي اين كار استفاده كرد؟
ميرترابي: دقيقاً در ايران براي اين كار هيچ قانون و تسهيلاتي نداريم تنها براي بام سبز شهرداري تسهيلاتي را ارائه مي‌دهد. يك شهروند اگر بخواهد درباره كشاورزي شهري آموزش ببيند نمي‌داند بايد كجا برود، اين كار هيچ متولي‌اي ندارد، در حالي كه براي حل بسياري از معضلات شهري به عنوان راهكار کارهایی انجام شده است اما هنوز نتوانسته جايگاه خود را پيدا كند.
سال 92 يك سازمان بين‌المللي محيط زيست با يك شركت غيرانتفاعي با سازمان تحقيقات آموزش كشاورزي در ولنجك در قطعه زميني يك اكو پارك تأسيس كردند كه كشاورزي شهري، نگهداري پرندگان و آموزش كشاورزي به كودكان انجام مي‌شد اما وقتي كمك‌هاي مالي قطع شد به دليل واقع شدن زمين در ولنجك و ارزش بالاي آن كار ناتمام ماند.
درباره استفاده از آب‌هاي خاكستري اوضاع ديگر كشورها چگونه است؟
مسعودي: در حوزه آب خاكستري نمونه‌هاي كمي هست كه چون منابع آب زيرزميني كم شده از پساب‌هاي تصفيه شده به جاي آب‌هاي زيرزميني براي كشاورزي استفاده مي‌كنند اما به طور فراگير و اينكه قانون باشد در ايران نداريم. در لس‌آنجلس اين قانون است كه افراد براي تعمير و ساخت خانه بايد به طور مثال 15 درصد پساب‌ها را براي استفاده مجدد جمع‌آوري كنند چون بحث‌هاي خشكسالي فقط در ايران نيست و در بسياري از كشورها وجود دارد. در ايران اما زيرساخت چنين كاري نيست. اما براي كشاورزي شهري براي خانه‌ها مي‌شود با يك شير سه جهته آب زير سينك آشپزخانه را براي آبياري جدا كرد يا حتي مي‌شود لوله‌كشي آب را جدا كرد اما بايد توجيه اقتصادي كار را در نظر گرفت.
