برای سال‌های متمادی مهم‌ترین تهدید پیش‌روی کشور‌های در حال تقابل با امریکا، موشک‌های کروز بودند. در نتیجه، توسعه سامانه‌های دفاع هوایی متناسب با این تهدید در کشور‌های مذکور از جمله ایران در دستور کار صنایع نظامی قرار داشت. بعد‌ها تهدیدات دیگری همچون پهپاد‌های انتحاری، بمب و موشک‌های دورایستای بالدار و انواع مهمات پرسه‌زن هم به کمک موشک‌های کروز آمدند، در نتیجه اهمیت سامانه‌های برد کوتاه برای دفاع در برابر تهاجم دشمن در لایه آخر دفاعی اهمیت بیشتری یافت. در شماره‌های ۶۴۱۴ و ۶۴۴۸ روزنامه جوان، دو نوع دیگر از سامانه‌های جدید پدافند هوایی موشکی برد کوتاه ساخت ایران به نام‌های مجید و زوبین معرفی شدند.
جنگ‌های سال‌های اخیر در سوریه، لیبی، قره‌باغ و همچنین اوکراین نشان داد که نبرد در این لایه به هیچ‌وجه برنده قطعی نداشته و کمترین ضعفی از سمت مهاجم یا کوچک‌ترین خطایی در سامانه مدافع به شکست منجر می‌شود. از این‌رو پدافند هوایی کوتاه‌برد موشکی یکی از مهم‌ترین حلقه‌های دفاعی اطراف هر هدف مهم و حیاتی است، در واقع این لایه را می‌توان آخرین حلقه دفاعی با ضریب اطمینان بالا در نظر گرفت. قابلیت واکنش سریع، امکان تحرک، برد موشکی مناسب و امکان درگیری همزمان با چند هدف، مفاهیمی است که در سامانه‌های مدرن پدافند موشکی برد کوتاه ساخته شده در دنیا به چشم می‌خورد. یکی از معروف‌ترین سامانه‌های از این دست، سامانه موشکی برد کوتاه تور‌ـ ام‌ـ۱ که در طول نیمه دوم سال ۱۳۸۵ به کشور وارد شد و یکی از پیشرفته‌ترین خرید‌های نظامی ایران پس از انقلاب اسلامی به‌شمار می‌رفت. این سامانه تقریباً تمامی مشخصات مطلوب سامانه‌های برد کوتاه مدرن را تا حدود زیادی داشت و از سوی دیگر گستردگی نیاز به چنین سامانه‌ای برای استفاده در نقاط مختلف کشور سبب شد این سامانه برای ساخت نمونه بومی مشابه، گزینه‌ای مطلوب و لازم به شمار آید.
دزفول، پاسخ بومی به نیازی مهم
محصول این نیاز به نام سامانه دزفول در نیروی هوافضای سپاه ساخته شده و در رزمایش مشترک پدافند هوایی سال ۱۴۰۰ برای اولین بار در معرض دید قرار گرفته و شلیک موفقی را نیز علیه یک هدف پروازی در ارتفاع پایین به ثبت رسانده است. به طور کلی دزفول، یک سامانه دفاع هوایی موشکی کوتاه‌برد است که نوع عملکرد و شکل رادار‌ها و موشک آن بسیار شبیه به سامانه روسی تور _ام_۱ است، اما برخلاف نمونه روسی، روی یک کامیون چرخدار به کارگیری شده است، توان تحرک بهتری به آن می‌دهد.
تور‌ـ ام‌ـ۱ سامانه دفاع هوایی کوتاه‌برد، ارتفاع پایین و تمام‌متحرک است. این سامانه برای درگیری مؤثر با انواع اهداف هوایی از جمله هواپیما‌های بال‌ثابت و بالگرد‌های سرنشین‌دار و بی‌سرنشین، موشک‌های کروز و حتی بمب‌ها و موشک‌های رها شده از هواپیماها در تمام شرایط آب و هوایی ساخته شده است. بهره‌گیری از رایانه کنترل آتش و سامانه‌های دیجیتال و استقرار و شلیک موشک‌ها به‌صورت عمودی باعث کاهش زمان واکنش سامانه به تهدید شده است.
در تور‌ـ ام‌ـ۱ برای خروج موشک‌ها از پرتابگر از روش پرتاب سرد بهره‌گیری شده است و این سامانه ظرف چند ثانیه پس از اولین شلیک آماده شلیک به هدف بعدی می‌شود. موشک‌ها به‌صورت عمودی در داخل پرتابگر جای گرفته‌اند که سبب کاهش حجم مورد نیاز برای استقرار هشت موشک می‌شود. در نمونه‌های جدیدتر این سامانه، تعداد موشک‌ها به ۱۶ افزایش داده شده است. پس از پرتاب عمودی موشک و با ارتفاع گرفتن آن نسبت به پرتابگر، موتور‌های راکتی کوچکی در نزدیکی دماغه موشک فعال می‌شوند و موشک را در جهت هدف قرار می‌دهند، در همین لحظه موتور اصلی سوخت جامد روشن می‌شود. بر اساس فیلم منتشر شده از سامانه ایرانی، همین شیوه در دزفول هم به کار گرفته شده است.
چیدمان تجهیزات
وجود هر دو رادار کشف و ردگیری روی خودروی پرتابگر، هشت موشک آماده شلیک، پرتاب به صورت عمودی، چابکی و مانورپذیری بالای موشک، برد کشف و ردگیری راداری به ترتیب ۲۷ و ۲۰ کیلومتر، شناسایی و تفکیک همزمان ۴۸ هدف، ردگیری مسیر ۱۰ هدف و شلیک همزمان به دو هدف از قابلیت‌های سامانه موشکی تور‌ـ ام‌ـ۱ است. رادار کشف در سامانه تور‌ـ ام‌ـ۱ از نوع پالس داپلر با آنتن سهموی و رادار ردگیری از نوع آرایه فازی است که مقاومت بالایی نیز در شرایط جنگ الکترونیک دشمن دارد. یک سامانه جانبی الکترواپتیک نیز در تور‌ـ ام‌ـ۱ تعبیه شده که امکان درگیری با یک هدف را در صورتی که سامانه‌های راداری دچار مشکل شوند، فراهم می‌کند. این سامانه به‌طور استاندارد فقط قابلیت کار در روشنایی روز را داشت. در رزمایش پدافند هوایی سال ۱۳۹۹ مشخص شد نیروی هوافضا با نصب یک دوربین اپتیکی حرارتی جدید با قابلیت عملکرد در تمام ساعات شبانه‌روز و شرایط جوی مختلف به جای دوربین قدیمی سامانه تور‌ـ ام‌ـ۱ ایراد فوق را رفع کرده است. در سامانه دزفول هم از سامانه اپتیکی حرارتی در کنار اپتیک دید در روز استفاده شده است. ضمن اینکه چیدمان اجزای راداری و موشک‌ها در دزفول با برخی تفاوت‌ها در جزئیات، مشابه نمونه روسی است.
وجود سامانه‌های راداری روی هر پرتابگر باعث کاهش احتمال اشباع توسط جنگ الکترونیک دشمن و همچنین از کار نیفتادن کل آتشبار (متشکل از چند سامانه تور‌ـ ام‌ـ۱) در صورت هدف قرار گرفتن یکی از رادار‌ها در قیاس با سامانه‌هایی می‌شود که یک رادار به چند پرتابگر اختصاص دارد. ویژگی‌های راداری سامانه و نیز استفاده از سامانه‌های پسیو یا بدون انتشار از نوع اپتیکی نیز باعث پدید آمدن توانایی فوق‌العاده‌ای در تحمل شرایط جنگ الکترونیک و پایداری بسیار بالای سامانه در محیط نبرد شده است. این سامانه در زمان کمتر از دو دقیقه به آمادگی عملیاتی کامل می‌رسد و در کمتر از شش ثانیه موشک خود را شلیک می‌کند.
مشخصات موشک
موشک ۵/۳ متری سامانه تور_ام_۱ حدود ۱۶۷ کیلوگرم جرم دارد که ۸/۱۴ کیلوگرم آن را سرجنگی تشکیل می‌دهد. بیشینه سرعت موشک ۸۵۰ متر بر ثانیه (حدود ۸/۲ برابر سرعت صوت یا ۸/۲ ماخ) است و توانایی درگیری با اهدافی با سرعت ۷۰۰ متر بر ثانیه (بیش از ۲ ماخ در ارتفاع پایین) را دارد. موشک توانمند این سامانه توانایی مانور تا ۳۰ برابر شتاب گرانش (g) را دارد، اما اگر این مانورپذیری سنگین موشک نیز کافی نبود، فیوز مجاورتی عمل و با انفجار سرجنگی هدف را نابود خواهد کرد. آنچه از تصاویر منتشر شده برمی‌آید، نشان می‌دهد موشک سامانه دزفول از نظر ظاهری مشابه موشک سامانه تور_ام_۱ است.
احتمال اصابت موشک به هدف برای سامانه تور‌ـ ام‌ـ۱ حدود ۹۲ تا ۹۵ درصد مقابل هواپیماها، ۸۰ تا ۹۶ درصد برابر بالگردها، ۶۰ تا ۹۰ درصد برای موشک‌های کروز، ۷۰ تا ۹۰ درصد در رویارویی با بمب‌ها و موشک‌های هدایت‌شونده و ۹۰ درصد در مقابله با هواگرد‌های بدون سرنشین است. به‌طور معمول حد پایین این احتمال‌ها با شلیک یک موشک و حد بالای آن‌ها با شلیک دو موشک به یک هدف حاصل می‌شود. کمینه برد موشک حدود ۱۰۰ متر و کمینه ارتفاع درگیری نیز ۱۰ متر است که باید گفت عملاً انواع موشک‌های کروز و پهپاد‌های انتحاری از تیررس تور‌ـ ام‌ـ۱ در امان نخواهد بود. بیشترین ارتفاع هدف قابل درگیری برای این سامانه ۶ هزار متر است.
آزمایش عملی درگیری با مهمات رها شده از هواپیما با سامانه تور‌ـ ام‌ـ۱ در رزمایش‌های داخلی نیز گواه دیگری بر امکان استفاده از حداکثر قابلیت‌های آن در ایران بوده است. انهدام یک پهپاد کوچک هرمس اسرائیلی که از خاک جمهوری آذربایجان بلند شد و در حال نزدیک شدن به مناطق حساس نطنز و تأسیسات هسته‌ای بود در یکم شهریور‌ماه ۱۳۹۳ توسط همین این سامانه صورت گرفت.
اهمیت تحرک در پدافند زمین‌پایه
جنگ تحمیلی تروریست‌ها علیه سوریه و همچنین نبرد‌های لیبی و قره‌باغ نشان داد سامانه‌های پدافند هوایی بردکوتاه به همان اندازه که در دفاع از اهداف حیاتی و متمرکز حائز اهمیت هستند خود نیز در معرض تهاجم دشمن قرار دارند، کاری که موشک‌ها و پهپاد‌های مهاجم رژیم صهیونیستی در چند نوبت انجام دادند، یعنی مستقیماً به سامانه‌های پدافند هوایی خصوصاً سامانه پنتسر‌ـ‌اس‌ـ۱ و تور روسی که در مقاطعی از جنگ تحمیلی سوریه درخشش‌هایی خیره‌کننده داشتند، حمله کردند.
یک راه برای کاهش آسیب‌پذیری سامانه‌های پدافندی، جابه‌جا کردن آن‌ها در اطراف هدف به‌صورت مستمر است تا در صورت شناسایی شدن محل استقرار فعلی سامانه با تغییر موضع، مجدداً مکان دقیق سامانه برای مهاجمان ناشناخته شود. برای این منظور، استقرار سامانه روی کامیون چرخدار به جای خودروی زرهی در نمونه روسی سبب افزایش سرعت جابه‌جایی خصوصاً در همراهی با ستون‌های نظامی خودرویی و تحرک بهتر سامانه برای تغییر موقعیت خود پس از یک یا چند شلیک می‌شود که در سامانه دزفول شاهد آن هستیم.
با توجه به اینکه بسیاری از مناطق کشور دارای جاده‌هایی است که برای عبور کامیون‌های نظامی حداقل کیفیت لازم را دارند در نتیجه استقرار سامانه دزفول روی کامیون انتخاب مناسبی برای شرایط ایران بوده است. البته کامیون مذکور قابلیت‌های آفرود مناسبی هم دارد، اما مزیت مهم حرکت بدون نیاز به استقرار روی یک تریلر که در خودرو‌های شنی‌دار مورد نیاز است، قابلیت تحرک بالاتری را هم به دزفول در جابه‌جایی‌های سریع می‌دهد.
اینکه سامانه دزفول چه قابلیت‌های برتر احتمالی نسبت به تور‌ـ ام‌ـ۱ دارد، مشخص نیست. تعداد موشک نصب شده روی سامانه دزفول از تصاویر منتشر شده به‌نظر می‌رسد همان هشت عدد مشابه تور‌ـ ام‌ـ۱ باشد. برد این موشک‌ها، ۱۲ کیلومتر و سقف ارتفاع هدف قابل درگیری برای آن‌ها ۶ هزار متر است.
متخصصان کشورمان در نیروی هوافضای سپاه با ساخت بومی سامانه کارآمد تور‌ـ ام‌ـ۱ امکان تولید انبوه آن برای رفع نیاز گسترده امروز را فراهم کرده‌اند. این نیاز علاوه بر دفاع پرحجم از تأسیسات نظامی، صنعتی و نقاط حساس شامل دفاع از سامانه‌های پدافند هوایی و رادار‌های راهبردی و استقراری نیز هست که به لطف خودکفایی صنعت دفاعی کشور از کمیت بالایی برخوردار هستند. این سامانه با دریافت برخی بهسازی‌ها می‌تواند به قابلیت شلیک در حال حرکت نیز دست یابد که ارزش آن را در عرصه پدافند هوایی زمین پایه دوچندان خواهد کرد. این قابلیت سبب می‌شود سامانه بدون نیاز به توقف بتواند به اهداف مهاجم شلیک کند و در نتیجه قابلیت همراهی بسیار بهتری را برای پدافند از ستون‌های نظامی به دست آورد. به علاوه، افزوده شدن چنین قابلیتی پای سامانه دزفول را همچون سوم خرداد به عرشه شناور‌های نظامی سپاه هم باز خواهد کرد که همچون شناور‌های نظامی ارتش نیاز مبرمی به سامانه‌های دفاع موشکی ضدکروز دارند.
