از منظر دین مبین اسلام هدف از زندگی صرفاً کامیابی دنیوی نیست، بلکه دنیا محل گذری است که ضمن بهره‌مندی از مواهب آن باید توشه‌ای ارزشمند برای آخرت برگرفت. در چنین نگرشی، مرگ نه تنها پایان راه نیست، بلکه آغازی دیگر است.
در قرآن کریم در مورد هیچ موضوع اعتقادی به اندازه مرگ و وقایع بعد از آن بحث نشده است. مهم‌ترین مبانی مرگ اندیشی در اسلام عبارتند از: پیوند وثیق بین مبدأ و معاد، قدرت و علم و مالکیت مطلق خداوند، بقای خالق و فنای مخلوقات، بقای روح انسان پس از مرگ، فطرت الهی انسان، محدود بودن عمر انسان و کل آفرینش، تمایل به جاودانگی در وجود انسان، موقتی بودن سرای دنیا و جاودانگی سرای آخرت، دنیا محل آزمایش و امتحان، وجود حیات در برزخ و آخرت و هدفمندی جهان آفرینش.
در تعالیم دینی ما، مرگ همزاد و هم نفس آدمی است. هر دمی که فرو می‌بریم گرچه با آن زندگی خود را تأمین می‌کنیم، در عین حال با آن گامی به سوی مرگ برمی‌داریم. مرگ و زندگی هر دو آفریده خداوند هستند و ابزاری برای آزمون کردار آدمی.
انسان طبیعتاً برتری طلب و جاودانگی خواه و خودکامه است و اگر سه چیز در زندگی او نبود، هیچ چیز او را رام نمی‌ساخت: بیماری، فقر و مرگ. انسان محدود و تخته بند مرگ است. آغازش نطفه‌ای بی‌مقدار و فرجامش مرداری بویناک است. اگر کسی خود را دوست خدا و نزدیک به او می‌شمارد، باید تمنای مرگ کند. مرگ، واقعی‌ترین واقعیت‌هاست، گرچه بیشترین تردید‌ها را درباره همین مرگ داریم و هیچ کس در حقیقتی همچون مرگ تردید نمی‌کند. همین تردید نسبت به مرگ است که عامل گردنکشی و از خدا دور شدن به شمار می‌رود. تنها راه درمان سرکشی آدمی، آن است که همواره بداند خواهد مرد. اگر انسان به یاد مرگ باشد، از بسیاری و بلکه همه بدکاری‌ها باز خواهد ایستاد؛ لذا به یاد مرگ بودن در نظام دینی ما ارزشی والاست و نشانه ایمان و خداباوری انسان.
احادیث بسیاری، علت مرگ هراسی انسان را بدکاری او می‌دانند و راه پیروزی بر این هراس را درستکاری معرفی می‌کنند. از امام حسن (ع) می‌پرسند که چرا ما مرگ را خوش نمی‌داریم و ایشان پاسخ می‌دهد، چون دنیایتان را آبادان و آخرت خود را ویران ساخته‌اید، در نتیجه رفتن از آبادی به ویرانه را ناخوش می‌دارید.
از این رو در احادیث بسیاری بر ذکر موت و به یاد مرگ بودن تأکید شده است. پیامبر اکرم (ص) برترین عبادت، برترین تفکر و برترین زهد را به یاد مرگ بودن می‌شمارد و می‌گوید: «هر که از یاد مرگ گرانبار باشد، قبر خود را باغی از باغ‌های بهشت خواهد یافت.»
همچنین ایشان می‌فرماید: «هر که در شبانه‌روز ۲۰ بار یاد مرگ باشد، همراه شهیدان جنگ احد، برانگیخته خواهد شد.»
اساساً یکی از تعلیمات گوهری و اساسی دینی یاد کردن از مرگ است. فواید مرگ اندیشی بسیار است، از جمله آن که شهوت‌ها را می‌میراند، ریشه‌های غفلت را می‌خشکاند، طبع آدمی را نرم می‌کند و دل او را به یاد وعده‌های خدا استوار می‌سازد.
به‌علاوه، یاد مرگ و قـیـامـت، زنـدگـى دنـیا را از انسان سلب نمى کند، بلکه به آن معناى دیگر و جهت درست مى‌دهد. آیـات و روایـات، بـا تعبیرات مختلف، انسان را به یادآورى مرگ و قیامت توصیه می‌کند و از عواقب غفلت و بى‌توجهى به آن برحذر مى‌دارد. على (ع) فرمود: «اذکروا هادم اللذات و منغض الشهوات و داعى الشتات: به یاد آورید منهدم کننده لذت‌ها، تیره‌کننده خواهش‌ها و خواننده به سوى پراکندگى را.»
و در جـاى دیگر با هشدار به اینکه موت فراگیر است، مى‌فرماید خودتان را براى مرگ آماده کنید: «عبادالله! ان الموت لیس منه فوت فاحذروا قبل وقوعه و اعدوا له عدته فانکم طرد الموت... فاکثروا ذکر الموت عند ما تنازعکم الیه انفسکم من الشهوات: بـنـدگـان خـدا! هـرگـز از مـرگ، گـریـزى نـیـسـت و نـمـى تـوان از آن گـذشت. پس بترسید قبل از وقوع آن و هر چه را براى مرگ لازم است آماده کنید، زیرا مرگ، همه شما را فرا مى‌گیرد... پس هنگامى که نفستان به طرف شهوت‌ها اشتیاق پیدا مى کند مرگ را بسیار یاد کنید.»
البـتـه یـاد مـرگ هـنـگـامـى سـودمـنـد اسـت کـه بـه دنـبـال آن عمل باشد. على (ع) فرمود: «طوبى لمن ذکر المعاد و عمل للحساب و قنع بالکفاف و رضى عن الله: خوشا به حال کسى که معاد را به یاد آورد، براى روز حساب کار کند و به حد کفاف قانع و از خداوند خشنود باشد.»
هم ایشان در این باره می‌فرمایند: «مرگ نابود کننده لذت‌ها، تیره‌کننده خواهش هاى نفسانى و دور کننده اهداف شماست، مرگ دیدارکننده‌اى دوست نداشتنى، هماوردى شکست ناپذیر و کینه توزى است که بازخواست نمى‌شود، دام‌هاى خود را هم اکنون بر دست و پاى شما آویخته، سختى‌هایش شما را فرا گرفته و تیرهاى خود را به سوى شما پرتاب کرده است، قهرش بزرگ و دشمنى او پیاپى و تیرش خطا نمى‌کند. چه زود است که سایه‌هاى مرگ و شدت دردهاى آن و تیرگى‌هاى لحظه جان کندن و بیهوشى سکرات مرگ و ناراحتى و خارج شدن روح از بدن و تاریکى چشم پوشیدن از دنیا و تلخى خاطره‌ها، شما را فرا گیرد. پس ممکن است ناگهان مرگ بر شما هجوم آورد، گفت‌وگوهایتان را خاموش، جمعیت شما را پراکنده، نشانه‌هاى شما را نابود، خانه‌هاى شما را خالى و میراث خواران شما را بر انگیزد تا ارث شما را تقسیم کنند، آنان یا دوستان نزدیکند که هنگام مرگ نفعى نمى‌رسانند یا نزدیکان غم‌زده‌اى که نمى‌توانند جلوى مرگ را بگیرند یا سرزنش کنندگانى که گریه و زارى نمى‌کنند.»
منابع:
- مبانی مرگ اندیشی در آموزه‌های قرآن و حدیث، پژوهش دینی، شماره ۴۲
- پایگاه اطلاع رسانی حوزه، مرگ اندیشی در متون دینی، مرجع: مجله معارف
- ضرورت مرگ اندیشی، وب‌سایت پرسمان
