عالم مجاهد زندهياد آيتاللهالعظمي حاج سيدحسين طباطبايي قمي، از اعلام نامآور تاريخ معاصر ايران به شمار ميرود كه نام وي، با قيام تاريخي مسجد گوهرشاد آستان قدس رضوي در آميخته است. يكي از دفاتر مجموعه «شخصيتهاي مانا» كه از سوي انتشارات سوره مهر نشر مييابد، به بازخواني زندگي پر ماجراي وي اختصاص دارد. رضا مختاري اصفهاني مؤلف اين اثر، در ديباچه آن چنين آورده است:
«آيتالله سيدحسين طباطبايي قمي عالمي است كه نه در نجف و قم كه در مشهد رياست ديني داشت. مشهد در اين دوره به جهت تركيبي از عالمان سياسي و سنتي، جايگاه خاصي يافته بود. عالماني كه هم از دريچه سياست و هم از دريچه سنت، به سلطنت رضاشاه انتقاد داشتند. اين انتقاد اما از موضع ارشادي بود. از همين رو در ماجرايي مانند نظام وظيفه، آيتالله قمي برخلاف حاج آقا نورالله اصفهاني، راهي ميانه برگزيد. شيوهاي كه آيتالله در طول سالهاي اقامتش در مشهد و بعدها كربلا دنبال كرد، در واقع حاصل تجربه او در طول سالهاي تحصيل و برخورد نزديك با وقايع، در سايه نزديكي به استادانش بود. استاداني كه همگان، از بزرگترين مراجع عراق يا مجتهدان ايران شمرده ميشدند. سالهايي كه او در حال خوشه چيني از خرمن دانش آنان بود، سالهاي پرتلاطم سياسي ايران بود. در اين سالها عالمان ديني، آن يكدستي ظاهري پيشين را نداشتند. مشروطه موضوع اختلاف بود. آيتالله قمي در دل اين حوادث باليد و روايات، از بركنار ماندن او از وقايع سياسي حكايت دارد. در حالي كه او، استاداني در دو سوي ماجرا داشت. قمي اما پايبند به سيره استاد بزرگش، ميرزا حسن شيرازي سعي در كنارهجويي از سياست داشت. بعدها هم كه به گاه بعضي مسائل، پا به عرصه سياست ميگذاشت، حضوري از منظر سنت و دغدغه دين بود. در واقع زندگي آيتالله قمي در طول سالهاي حياتش، در دوره پهلوي اول و اوايل سلطنت محمدرضاشاه را از اين منظر بايد ديد. مهمترين تجربه سياسي زندگي آيتالله، واقعه مسجد گوهرشاد است. واقعهاي كه با نام قمي گره خورده و در تاريخ روحانيت شيعه، جايگاه ويژهاي دارد. هر چند وي در اين حادثه هم از شيوه خود عدول نكرد، اما گويي تاريخ براي او گونهاي ديگر تقدير كرده بود. قمي از اين پس، نماد مبارزه با رضاشاه شد. جايگاهي كه برخي نيروهاي مذهبي مخالف سلطنت پهلوي، سعي كردند براي او تثبيت كنند. در اين نوشتار مختصر، با مدد از اسناد و منابع دست اول، سعي شد زندگي علمي، سياسي و اجتماعي آيتالله قمي، تبيين شود. شرح زندگي اين عالم برجسته كه مدتي نيز مرجعيت جهان تشيع را احراز كرد، شرح تاريخ روحانيت شيعه، در برههاي مهم از تاريخ معاصر نيز هست. آيتالله قمي در وقايعي چون مهاجرت علماي بلاد به قم در اعتراض به نظام اجباري و واقعه مسجد گوهرشاد، از عالمان مؤثر بود و از جايگاه يك مرجع ديني عمل ميكرد. اميد است در اين مقال مختصر، در تبيين اين نقش آفريني و اين حوادث توفيق يافته باشم. آنچه فراهم آمده، حاصل روندي است كه ديرسالي است توسط دفتر ادبيات انقلاب اسلامي حوزه هنري آغاز شده است. تلاش براي شناخت و معرفي نام آوران معاصر كه روزگاري در فرهنگ ناموران معاصر ايران و امروزه به شكل ديگر در حوزه فرهنگ و تاريخ كشور، انجام ميشود. جاي آن دارد از كارشناسان اين دفتر شكر و سپاس داشته باشم كه در تسهيل اين مسير كوشيدهاند...».