جوان آنلاین: با توجه به اهمیت توسعه روستایی در فرایند توسعه ملی کشور، در سال‌های اخیر شیوه‌ها و رویکرد‌های متفاوتی جهت دستیابی به اهداف توسعه روستایی مورد توجه قرار گرفته است که یکی از مهم‌ترین آنها اجرای طرح‌های هادی روستایی است. به‌رغم اهداف و برنامه‌های اولیه این طرح‌ها جهت توسعه روستا‌ها در مناطق مختلف کشور به نظر می‌رسد در عمل تهیه و اجرای آنها با مشکلات متعددی در ابعاد مختلف روبه‌رو شده است، به نحوی که اثربخشی و کارایی این طرح‌ها تا حدود زیادی کاهش یافته است.
طرح هادی طرحی است که در آن چگونگی استفاده از زمین‌های شهری برای عملکرد‌های مختلف مانند مسکونی، تجاری، کشاورزی، تأسیسات، تجهیزات و نیازمندی‌های عمومی مشخص می‌شود. به طور کلی هدف از این طرح ساماندهی و اصلاح بافت موجود شهر یا روستاست. در واقع در این طرح مشخص می‌شود گسترش شهر و روستا به چه صورت و میزانی خواهد بود.
این طرح از سال ۱۳۶۲ با عنوان روان بخشی روستا‌ها پایه‌ریزی شد. همچنین به دستور وزیر مسکن و شهرسازی وقت در یکی از نقاط روستایی شهرستان شهرکرد در استان چهارمحال و بختیاری اجرا شد. در ادامه از سال ۱۳۶۶ این طرح از سوی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی با جدیت تمام پیگیری شد، چراکه اجرای این طرح سبب تجدید حیات و هدایت روستا‌ها از ابعاد کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خواهد شد.
این طرح به عنوان مصوبات طرح‌های ساماندهی فضا و سکونتگاه‌های روستایی یا طرح جامع ناحیه‌ای تنظیم می‌شود. به عبارتی می‌توان گفت طرح هادی یک راهبرد برای آبادانی و توسعه شهر یا روستاست که به دست کارشناسان بنیاد مسکن تهیه و تدوین می‌شود. طرح هادی شهری و روستایی اصولاً در بازه‌های ۱۰ ساله مجدداً تدوین می‌شود.
طرح هادی را می‌توان مهم‌ترین سند قانونی در زمینه توسعه و عمران روستایی کشور دانست که با دید همه جانبه و یکپارچه تمامی ابعاد زندگی روستاییان را در نظر می‌گیرد. طرح هادی واکنشی به نابسامانی وضع سکونتگاه‌های روستایی کشور و برنامه‌ای برای ساماندهی به حریم و وضعیت محیط زیست و عملکرد روستاییان در مشاغل مختلف است. در این راستا اجرای طرح هادی به منظور بهسازی و نوسازی چشم انداز‌های درونی و بیرونی روستا‌ها ارائه شده است. حالا بعد از گذشت سال‌ها از عملیاتی شدن طرح‌های هادی، نتایج و گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد اجرای آن به لحاظ کالبدی تا حد قابل توجهی موجب تغییر در چشم انداز روستا‌ها شده است، اما مشکلات عدم تخصیص اعتبارات کافی موجب ناتمام ماندن طرح و همچنین عدم برخورداری روستاییان از تسهیلات بانکی به منظور نوسازی و بهسازی مسکن از مهم‌ترین عوامل نارضایتی مردم روستا‌ها به شمار می‌آید.
دقت در مالکیت‌ها و شفاف‌سازی اسناد
امروز و به اذعان مسئولان و روستاییان و با در نظر گرفتن چالش‌های پیش‌رو، ضرورت بازنگری اساسی در طرح‌های هادی احساس می‌شود. خوشبختانه، این ضرورت در سطح کلان مدیریت کشور نیز مورد توجه قرار گرفته است، به طوری که وزیر راه و شهرسازی از بازنگری در طرح‌های هادی روستا‌های مازندران برای پاسخگویی به نیاز‌های جمعیتی خبر داده است. همچنین مدیرکل بنیاد مسکن استان گیلان هم از برنامه بازنگری در ۷۸۰ روستای این استان سخن گفته است و تأکید کرده اولویت با روستا‌هایی است که بیش از ۱۰ سال از طرح هادی آنها گذشته است. با این حال کارشناسان معتقدند برای تضمین موفقیت این بازنگری، باید اهداف تعریف و راهکار‌هایی قابل اجرا ارائه شود. محمد تقی عسگری، کارشناس حوزه کشاورزی معتقد است ثبت دقیق مالکیت‌ها و شفاف‌سازی اسناد می‌تواند طرح هادی را به سرمنزل مقصود برساند.
او می‌گوید: «استفاده از تکنولوژی‌های نوین مانند جی‌آی‌اس و کاداستر ملی می‌تواند به ثبت و تأیید دقیق مالکیت اراضی کمک شایانی کند و از بروز بسیاری از تعارضات حقوقی پیشگیری نماید. ضمن اینکه افزایش آگاهی عمومی و جلب مشارکت واقعی نیاز اول این کار است، زیرا با برگزاری جلسات توجیهی و کارگاه‌های آموزشی برای ساکنان محلی باید درباره مزیت‌های طرح هادی و لزوم همکاری جمعی توضیح داده شود که امری حیاتی است. موفقیت طرح‌های توسعه در گرو پذیرش و همراهی ذی‌نفعان اصلی، یعنی روستاییان است.»
به گفته این کارشناس نیاز نیست راه دوری برویم و با ایجاد سامانه‌های الکترونیکی شفاف و کارآمد برای صدور مجوز‌های لازم می‌توان بر شفافیت و سرعت اجرای طرح افزود.
عسگری تأکید می‌کند: «تقویت سازوکار‌های نظارتی بر عملکرد مشاوران، پیمانکاران و مجریان طرح در جهت افزایش کیفیت و سرعت انجام پروژه‌ها بسیار ضروری است.»
نیازمند مشارکت مردم
از زمانی که طرح هادی مطرح و برای اجرا در روستا‌ها ابلاغ شد، حفاظت از محیط زیست جزء اهداف اولیه آن عنوان شده، اما ارزیابی‌ها حاکی از آن است که این طرح در عمل به لحاظ رعایت مسائل زیست‌محیطی چندان موفق عمل نکرده است. گاهی تغییر کاربری غیرقانونی اراضی کشاورزی و تجاوز به اراضی عمومی، خود به مانعی برای اجرای صحیح طرح تبدیل شده است.
طرح‌های هادی روستایی با داشتن ظرفیتی بالا برای دگرگونی چهره زندگی روستایی، در میانه راه با موانع ساختاری، اجرایی و حقوقی متعددی مواجه شده‌اند. با این حال، اراده دولت برای بازنگری در این طرح‌ها، همانگونه که در استان‌هایی مانند مازندران و گیلان در حال پیگیری است، نویدبخش آینده‌ای بهتر است. موفقیت در این مسیر، مستلزم عزمی ملی، مدیریتی کارآمد، مشارکت واقعی مردم و توجه جدی به توسعه پایدار است. تنها در این صورت است که می‌توان امید داشت روستا‌های ایران بار دیگر به کانون‌های پویای زندگی و تولید تبدیل شوند.
آنچه شورا‌های روستایی روی آن تأکید دارند این است که بدون تخصیص اعتبارات کافی و به موقع نمی‌توان به اجرای موفقیت‌آمیز طرح‌ها امیدوار بود و تصویب و تأمین منابع مالی پایدار، شرط اولیه برای تحقق اهداف بازنگری است؛ ضمن اینکه رسیدگی به نحوه توزیع منابع و نحوه هزینه کرد آنها هم مهم است.
بنابراین بازنگری باید با توجه به ویژگی‌های خاص جغرافیایی و الگو‌های بومی هر روستا باشد. توسعه باید به گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که کمترین آسیب به محیط زیست وارد شود و از اراضی کشاورزی و باغی حفاظت به عمل آید.
به هرحال با توجه به اینکه بیشتر طرح‌هایی که در روستا‌ها و مناطق کوچک‌تر به اجرا در می‌آیند به شدت نیازمند همراهی مردم هستند، در طرح‌های هادی هم باید اول مشارکت عمومی را به دست آورد. باید به این نکته هم توجه داشت که عدم همراهی، اغلب ناشی از عدم آگاهی عمومی و توجیه نشدن ساکنان درباره مزایای طرح است. کاری که با استفاده از شبکه‌های اجتماعی می‌توان به اطلاع‌رسانی در این زمینه پرداخت.
