جوان آنلاین: در دنیای آهن و بتن که شهرها به سرعت هویت خود را زیر چند لایه شیشه و فولادهای ضخیم و زمخت پنهان میکنند، «کاشان» معماری با اصالت را باز تعریف و با زبان فرهنگی عمیق به جهانیان ثابت کرد انسان فقط با تعامل سازنده با طبیعت میتواند آرامش را احساس کند. حضور کاشان در شبکه جهانی شهرهای خلاق، نشانی از افتخار ملی و سهمی از گفتوگوی جهانی درباره پایداری، میراث و خلاقیت است. چند روز پیش، وقتی یونسکو در چهل و سومین کنوانسیون عمومی خود از میان ۴۰۸ شهر از ۱۰۰ کشور جهان، فقط کاشان را بهعنوان «شهر جهانی خلاق در حوزه معماری» ثبت و به جهانیان معرفی کرد، در اصل مهر تأییدی بر هوش اقلیمی، نبوغ بومی و استمرار اندیشهای که قرنها در جان این شهر جاری بود، زد.
خانههای تاریخی کاشان، از بروجردیها و طباطباییها گرفته تا عباسیان و عامریها، شبیه کتابهاییاند که هر دیوارشان فصلی از فرهنگ ایرانی را روایت میکند. از دیوارهای ضخیم و سطوح گچی و بادگیرهای بلند تا حوضهای آرام آبی که همهشان در هماهنگی کامل با طبیعت کویر شکل گرفتهاند، به کارشناسان و معماران بزرگ دنیا ثابت کرد در این شهر، هر خشت با فکر و اندیشه و هدف، روی خشت دیگر قرار گرفته و از اینکه ساباطها سایه میسازند، بادگیرها هوا را هدایت میکنند و آفتاب از روزن سقفها به اندازهای که نیاز است وارد خانه میشود، همه زاده فلسفه «زیستن در هماهنگی با محیط و طبیعت» است. رئیس اداره میراث فرهنگی کاشان در «گردهمایی فعالان صنعت ساختمان با رویکرد معماری خلاق» که به مناسبت پیوستن این شهر به شبکه شهرهای خلاق جهان برگزار شد، گفت: «در چهل و سومین کنوانسیون عمومی یونسکو که هر دو سال یکبار برگزار میشود و امسال در سمرقند تشکیل شد، کاشان در میان ۴۰۸ شهر از ۱۰۰ کشور جهان به عنوان «تنها شهر خلاق معماری سنتی» قرار گرفت.»
علیرضا عبدالهزاده با اشاره به بازدید دبیرکل یونسکو و هیئت همراه از کاشان توضیح میدهد: «در جریان این بازدید، یکی از معماران برجسته جهانی نسبت به برخی ساختوسازهای جدید، بهویژه در «محور امیرکبیر» ابراز نگرانی کرد. این دغدغه وجود دارد که اگر مراقبتهای لازم صورت نگیرد، پرونده جهانی کاشان با چالش مواجه شود.»
وی میگوید: «معماری اصیل ایرانی حرفهای بسیاری برای گفتن دارد و انتظار میرود اساتید حوزه معماری سنتی، این ظرفیتها و استعدادها را به فعالان حوزه ساختمان معرفی کنند تا شاهد نوآوریهایی باشیم که آیندگان نیز به بناهای ساخته شده در این دوران افتخار کنند.»
به گفته این مسئول، کاشان با تکیه بر سرمایههای بینظیرش میتواند به قطب برتر گردشگری فرهنگی و معماری ایران تبدیل شود و مدل موفقی از حفظ میراث از طریق کاربری اقتصادی پایدار مانند هتلسازی سنتی را به جهان معرفی کند.
معماری سازگار با اقلیم
کاشان را نمیتوان صرفاً یک شهر تاریخی نامید، بلکه موزه زندهای است از اوج هنر، ذوق و مهندسی معماران ایرانی که در هماهنگی کامل با اقلیم سخت کویری و ارزشهای فرهنگی شکل گرفته است. این شهر در ساختار قدیمی خود، نمونهای کلاسیک از شهرهای دوران اسلامی ایران بوده که با دیوار بلند محصور و از طریق چند دروازه با بیرون مرتبط میشد. قلب تپنده کاشان، بازار تاریخی آن بوده که در دوره صفویه به اوج رونق رسید و عناصری، چون تیمچه امینالدوله به آن افزوده شد. قرارگیری این شهر در مسیر جاده ابریشم، آن را به کانونی برای تبادل کالا و فرهنگ تبدیل کرد و ثروت حاصل از تجارت، سنگ بنای ساخت عمارتهای مجلل شد. خانههای کاشان که عمدتاً متعلق به دورههای زندیه و قاجار هستند، بر چند اصل بنیادین استوار میباشند، درونگرایی و حفظ حریم از مهمترین مباحث در معماری این خانههاست. این اصل که ریشه در فرهنگ و اعتقادات مذهبی دارد، خود را در تقسیمبندی خانه به دو بخش «اندرونی» و «بیرونی» نشان میدهد که حریم خانواده را حفظ میکرد.
اقلیمگرایی یا همان سازگاری اقلیمی هم در این خانهها به خوبی نمایان است. معماران کاشان برای زندگی در گرمای طاقتفرسای کویر، راهکارهای هوشمندانهای ابداع کردند. عنوان گودال باغچه در بسیاری از خانهها مانند خانه طباطباییها و عباسیان به چشم میخورد. این خانهها پایینتر از سطح زمین ساخته میشدند. این کار علاوه بر دسترسی به خاک خنک، خانه را در برابر زلزله و سروصدای بیرون نیز محافظت میکرد.
برجهای بادگیر که نماد شهرهای کویری است، جریان هوای خنک را به داخل خانه به ویژه به سردابها هدایت میکردند و دمای داخل را تا ۲۰درجه کاهش میدادند؛ ضمن اینکه حیاطهای داخلی با حوضهای فیروزهای و باغچهها، رطوبت و خنکی لازم را ایجاد کرده و فضایی دلانگیز برای زندگی خانوادگی فراهم میآوردند. تزئینات پیچیده و نمادین، هنر ایرانی را در این خانهها به اوج خود رساندهاند. گچبریهای ظریف، آیینهکاریهای خیرهکننده، نقاشیهای دیواری روایی، پنجرههای اُرسی با شیشههای رنگی که نور را به شکلی زیبا فیلتر میکنند، از عناصر ثابت این بناها هستند.
تبادل دانش و تجربه با شهرهای خلاق جهان
در جهانی که معماری گاه به نمایش قدرت بدل شده، اصالت و هویت اصیل و چشمگیر کاشان با فروتنی یادآوری میکند که جوهر خلاقیت در درک کردن است، کاشان در معماری خود اندیشهای را به تصویر میکشد که همزمان شاعرانه و عقلانی است و اینکه انسان بخشی از طبیعت است، نه مالک آن. در این نگاه خلاقیت گویی پیوندی دوباره با ریشههاست و خلاقیت ادامه سنت است و سنت اگر از دل زندگی برخیزد هرگز کهنه نمیشود. هر چند پیشاز این، مهارت بافت فرش کاشان، باغ فین، مراسم قالیشویان و کاروانسرای تاریخی «گبرآباد» و شهر جهانی نساجی سنتی در فهرست یونسکو به ثبت رسیده بود، اما پیوستن کاشان به شبکه شهرهای خلاق یونسکو به عنوان شبکه معتبر بینالمللی، زمینهساز جذب بیشتر گردشگران بینالمللی، احیا و معرفی بافتهای تاریخی و تقویت اقتصاد خلاق در کنار حفظ میراث فرهنگی منحصربهفرد این شهر کهن خواهد بود. موضوعی که شهردار کاشان هم به آن اشاره کرده و با بیان اینکه قبلاً شهرهای کرمانشاه، رشت، سنندج، اصفهان و بندرعباس در حوزههای دیگر هشتگانه خلاق یونسکو به این عنوان دست یافته بودند، به «جوان» میگوید: «کاشان تنها شهری است که در حوزه معماری به شهرهای خلاق یونسکو پیوسته است. این اتفاق میتواند گام بزرگی برای شناساندن کاشان به جهانیان باشد و فرصتی عالی در جهت معرفی هرچه بیشتر ظرفیتهای غنی معماری اصیل ایرانی- اسلامی این شهر در عرصه جهانی و همچنین تبادل دانش و تجربه با دیگر شهرهای خلاق جهان باشد.»
ابوالفضل ساروقیان تصریح میکند: «در نامه ارسالی دبیرخانه شبکه شهرهای خلاق یونسکو خطاب به شهرداری کاشان، ضمن تبریک این عضویت، گواهی الحاق کاشان که از سوی معاون مدیرکل بخش فرهنگی یونسکو صادر شده را ایفاد کرده و به اشتیاق همکاری پربار میان یونسکو و کاشان تأکید کرده است.»
پیوند معماری جدید و قدیم
مدیرگروه معماری دانشگاه کاشان با تأکید بر اینکه آنچه به عنوان افتخار شهر جهانی معماری کاشان به ثبت رسیده مربوط به معماری گذشته و سنتی این منطقه است به «جوان» میگوید: «برای اینکه این عنوان شایسته کاشان باشد و ادامه داشته باشد، باید در معماری امروز ادامه داشته باشد و در این زمینه آسیبزدایی کرد و از این رو این موضوع باید فرآیندمحور و نه راهکارمحور باشد.»
محمدرضا حاتمیان با بیان اینکه معماری گذشته از سازوکارهای نظری استفاده کرده است، خاطرنشان میکند: «معماری جدید از این سازوکارها فاصله گرفته است و باید در معماری جدید از خلاقیت بهره گرفت تا آسیبهای معماری جدید به حداقل کاهش پیدا کند.» وی ضمن اشاره به تلاش دانشگاه کاشان در حوزه پیوند معماری جدید و قدیم کاشان تصریح میکند: «در این راستا از اساتید مجرب معماری سنتی از جمله استاد حلی در گروه معماری دانشگاه کاشان بهره گرفتیم تا این فاصله بین معماری جدید و قدیم را به حداقل برسانیم.»
حاتمیان با بیان اینکه هیچ محدودیتی برای دانشگاه وجود ندارد، میگوید: «اگر مجموعه معماران وارد حوزه ارتباط معماری جدید و قدیم شوند، سرعت این انطباق بیشتر میشود و باید توجه داشت تهران که در این شرایط قرار دارد قبلاً یکی از چهار اقلیم برتر بوده است.»
