جوان آنلاین: با توجه به جایگاه راهبردی شهر مشهد به‌عنوان قطب زیارتی ایران و جهان اسلام، توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی نه‌تنها یک ضرورت اجتماعی و خدماتی، بلکه یک محرک اقتصادی کلان به شمار می‌رود. حضور سالانه بیش از ۲۰ میلیون زائر داخلی و خارجی در این شهر، تقاضا برای حمل‌ونقل سریع، امن و مقرون‌به‌صرفه را به‌شدت افزایش داده است. از این رو، توسعه خطوط مترو به‌ویژه خط ۳ که ایستگاه‌هایی، چون باب‌الجواد (ع) و شهدا را در مجاورت حرم مطهر امام رضا (ع) پوشش می‌دهد، فراتر از یک پروژه عمرانی، به یک برنامه‌ریزی هوشمندانه در راستای ساماندهی ترافیک شهری، کاهش مصرف سوخت، کاهش آلودگی هوا و افزایش بهره‌وری اقتصادی مبدل شده است. اجرای این پروژه از سوی قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا (ص) با استفاده از توان داخلی و مشارکت تولیدکنندگان ایرانی، نقش کلیدی در حمایت از اقتصاد ملی و اشتغالزایی پایدار ایفا کرده است. در همین راستا با سردار محمدرضا رحمانی، مدیرعامل هلدینگ راه و شهرسازی قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا (ص) به گفتوگو نشستیم.
با توجه به جایگاه زیارتی و جمعیتی مشهد، توسعه مترو در این کلانشهر چه ضرورتی دارد؟
شهر مشهد مقدس به‌واسطه وجود مضجع شریف امام رضا (ع) سالانه میزبان بیش از ۲۰ میلیون زائر از سراسر ایران و کشور‌های اسلامی است. این عدد تنها محدود به ایام خاص نیست و روند رو به رشد آن هم‌زمان با توسعه زیرساخت‌های گردشگری، نشان‌دهنده نیاز فزاینده به حمل‌ونقل عمومی کارآمد است. علاوه بر آن با جمعیتی بالغ‌بر ۶/۳ میلیون نفر، مشهد دومین کلانشهر کشور محسوب می‌شود و ترافیک سنگین شهری، استفاده گسترده از خودرو‌های شخصی و محدودیت‌های معابر، نیاز به زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی را دوچندان کرده است. به همین دلیل توسعه خطوط مترو از سال‌ها قبل در دستور کار مدیریت شهری قرار گرفت. تاکنون شش مسیر برای قطار شهری مشهد طراحی شده که خطوط یک و دو هم‌اکنون فعالند. آخرین ایستگاه خط ۲ (ایستگاه شهید فکوری) نیز به‌تازگی در اردیبهشت ۱۴۰۴ افتتاح شد. فاز اول خط ۳ نیز که شامل ۵/۶ کیلومتر تونل و ایستگاه‌های ترمینال، باب‌الجواد (ع) و شهداست، به بهره‌برداری رسیده و آماده خدمات‌دهی به زائران و شهروندان است.
قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا (ص) چه نقشی در اجرای پروژه‌های مترو به‌ویژه در مشهد ایفا کرده است؟
قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا (ص) در حوزه مترو، یکی از بازو‌های قدرتمند اجرایی کشور به شمار می‌رود. این قرارگاه در حال حاضر بیش از ۱۲ پروژه مترویی را در هشت کلانشهر ایران اجرا می‌کند و با هدف ساخت بیش از ۲۵۰ کیلومتر مترو و ۱۳۵ ایستگاه، گام بلندی در توسعه شهری و حمل‌ونقل عمومی کشور برداشته است. در مشهد، قرارگاه مسئولیت اجرای سه خط مهم ۲، ۳ و ۴ را بر عهده دارد. تاکنون با تکیه بر توان فنی داخلی، موفق به اجرای حدود ۱۷۶ کیلومتر تونل و ۴۲ ایستگاه شده است. امروز با افتتاح سه ایستگاه خط ۳، این عدد به ۴۵ ایستگاه افزایش یافت. پروژه‌هایی نظیر خط ۱۰ متروی تهران، خطوط مترو در تبریز، شیراز، قم، اسلامشهر، پرند و هشتگرد نیز در اختیار قرارگاه است. نکته قابل‌توجه، بهره‌گیری قرارگاه از تولیدکنندگان داخلی، پیمانکاران بخش خصوصی و ماشین‌آلات پیشرفته همچون TBM (حفار تمام‌مکانیزه) است که آن را به بزرگ‌ترین مجموعه فعال در حوزه مترویی کشور تبدیل کرده است.
خط ۳ مترو مشهد چه ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد؟
خط ۳ متروی مشهد، طولانی‌ترین و عمیق‌ترین مسیر قطار شهری این کلانشهر با طول ۵/۲۸ کیلومتر و ۲۴ ایستگاه است. این خط شمال‌غرب شهر (قاسم‌آباد) را به جنوب‌شرق (شهرک ابوذر) متصل می‌کند. از مهم‌ترین ویژگی‌های آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
* اولین محور ریلی زیارت در کشور با اتصال مستقیم ایستگاه پایانه مسافربری به حرم مطهر امام رضا (ع)
* دو ایستگاه اصلی زیارتی در مجاورت حرم: ایستگاه باب‌الجواد (ع) و ایستگاه شارستان
* اتصال به شریان‌های اصلی حمل‌ونقل شهری از جمله فرودگاه، راه‌آهن و ترمینال
* ایستگاه شهدا: عمیق‌ترین ایستگاه مترویی مشهد با عمق ۴۵ متر زیر تراز آب‌های زیرزمینی و بزرگ‌ترین ایستگاه جزیره‌ای کشور (دوقلو برای خطوط ۳ و ۴)
* معماری ایرانی - اسلامی در ایستگاه‌های خاص مثل باب‌الجواد (ع) و میدان شهدا
* استفاده از ریل ملی برای نخستین‌بار در سطح پروژه‌های مترویی کشور
* تأکید بر توان داخلی: استفاده از شرکت‌های ایرانی در تولید تجهیزات تخصصی نظیر پله‌برقی سخت‌کار، سیستم‌های برق و سیگنالینگ، سیستم AFC، ریل سوم و ...
پروژه چه دستاورد‌های اجرایی و رکورد‌های فنی ثبت کرده است؟
حجم عملیات اجرایی در خط ۳ مشهد کم‌نظیر است. برخی از آمار‌های قابل توجه شامل:
۱۲۲/۱ میلیون مترمکعب خاکبرداری (معادل ۱۶۰ هزار کامیون)
۳۶ هزار تن آرماتوربندی (برابر با ۱۵۰ برج ۲۰ طبقه)
۳۴۵ هزار مترمکعب بتن‌ریزی (معادل هزار و۴۰۰ ساختمان پنج طبقه)
بیش از ۲۰ کیلومتر تونل حفاری‌شده
۱۸هزار و۵۰۰ قطعه تراورس نصب‌شده
هزار و ۳۱۸ تن ریل برای ۲۴ کیلومتر مسیر
در فاز اول بهره‌برداری، عملیات روسازی مسیر به طول شش کیلومتر با تلاشی شبانه‌روزی در مدت تنها شش ماه اجرا شد که شامل:
۳۸هزار و۵۰۰ مترمکعب بتن پرکننده
۵۱هزار مترمکعب بتن اسلب
اجرای سه دستگاه کراس‌اور و دو دستگاه سوزن
نصب ۱۲کیلومتر ریل سوم و اجرای ۳۹هزار متر مربع فرش PU
رکورد مهم این بخش، بتن‌ریزی ۳۰۰ متر طول در روز برای اسلب بتنی است که در سطح کشور بی‌سابقه بوده است.
چرا این خط به‌عنوان پروژه‌ای زیارتی شناخته می‌شود؟
خط ۳ به‌صورت ویژه برای خدمت‌رسانی به زائران طراحی شده است. قرار گرفتن ایستگاه ترمینال در مسیر این خط، به انتقال مستقیم مسافران ورودی از سراسر کشور به حرم مطهر کمک می‌کند. همچنین ایستگاه باب‌الجواد (ع) که در نزدیکی حرم قرار دارد، یکی از مهم‌ترین ورودی‌های حرم است. طراحی معماری این ایستگاه با الهام از فضای معنوی بارگاه رضوی، نقش مهمی در ایجاد حس معنویت و هویت شهری برای زائران ایفا می‌کند.
ایستگاه شهدا به‌عنوان ایستگاهی خاص در این پروژه معرفی شده است. لطفاً درباره ویژگی‌های فنی و معماری این ایستگاه بیشتر توضیح دهید.
ایستگاه شهدا یکی از برجسته‌ترین و پیچیده‌ترین ایستگاه‌های مترو در سطح کشور است. این ایستگاه در عمق ۴۵ متری زمین، زیر تراز آب‌های زیرزمینی احداث شده و از منظر مهندسی یکی از چالش‌برانگیزترین پروژه‌ها در نوع خود بوده است. به دلیل همین عمق، سازه ایستگاه با استاندارد‌های خاص طراحی و اجرا شده است و به عنوان عمیق‌ترین ایستگاه قطار شهری مشهد شناخته می‌شود. نکته قابل توجه دیگر، طراحی ایستگاه به صورت دوقلو و جزیره‌ای است. این یعنی ایستگاه شهدا هم‌زمان میزبان خطوط ۳ و ۴ بوده و امکان جابه‌جایی مستقیم مسافران بین این دو خط بدون نیاز به خروج از ایستگاه فراهم شده است. این ساختار در حال حاضر بزرگ‌ترین ایستگاه جزیره‌ای کشور و غرب آسیا به شمار می‌رود. همچنین طراحی معماری این ایستگاه با الهام از نماد شهدا و نیز گنبد حرم مطهر رضوی صورت گرفته و تلاش شده است فضایی روحانی در عین مدرن و استاندارد بودن، برای مسافران فراهم شود.
ایستگاه باب‌الجواد (ع) چطور؟
ایستگاه باب‌الجواد (ع) از نظر جایگاه معنوی و فرهنگی، نزدیک‌ترین ایستگاه به حرم مطهر امام رضا (ع) است. این ایستگاه چهار طبقه به عنوان یکی از مهم‌ترین دروازه‌های ورود زائران به حرم در نظر گرفته شده و در طراحی آن، تأکید ویژه‌ای بر حفظ حال‌وهوای معنوی و بهره‌گیری از معماری ایرانی- اسلامی شده است. تزئینات داخلی، گنبد نمادین، استفاده از نقوش اسلیمی و رنگ‌های الهام‌گرفته از صحن‌های حرم رضوی، همگی در راستای ایجاد فضایی همگون با بافت معنوی پیرامون اجرا شده‌اند. این رویکرد، نه‌تنها بر هویت فرهنگی پروژه افزوده است، بلکه تجربه سفر معنوی زائران را نیز از بدو ورود تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
خط ۳ از نظر اتصال شبکه‌ای به چه نقاط کلیدی شهر دسترسی دارد؟
یکی از اهداف اصلی طراحی خط ۳، ایجاد دسترسی مستقیم به مراکز حمل‌ونقل و نقاط پر رفت‌وآمد شهری بوده است. این خط به گونه‌ای طراحی شده که اتصال فرودگاه، راه‌آهن، ترمینال، حرم مطهر و مناطق حاشیه‌ای شهر را به صورت مستقیم یا از طریق تقاطع با سایر خطوط برقرار کند.
مهم‌ترین نقاط اتصال به شرح زیر است:
- ایستگاه شهدا: محل تقاطع با خط ۲ و خط ۴
- ایستگاه بسیج: اتصال با خط یک و در ادامه دسترسی به فرودگاه شهید هاشمی‌نژاد
- ایستگاه ترمینال: در پایانه مسافربری مشهد و انتقال مستقیم زائران به حرم
- ایستگاه‌های حاشیه‌ای مانند خواجه‌ربیع و شهرک شهید باهنر: اتصال بافت‌های کم‌برخوردار به مرکز شهر و خطوط دیگر مترو
این اتصالات، شبکه حمل‌ونقل مشهد را به سطحی از یکپارچگی و کارایی می‌رسانند که می‌تواند الگویی برای سایر کلانشهر‌های کشور باشد.
در اجرای پروژه خط ۳، استفاده از ظرفیت‌های داخلی چقدر مورد توجه بوده است؟
اتکا به توان داخل یکی از خطوط راهبردی قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا (ص) در اجرای پروژه‌هاست. در خط ۳ مترو مشهد نیز بیش از ۸۰ درصد تجهیزات از تولیدکنندگان داخلی تأمین شده که شامل:
*ریل سوم و ریل حرکتی ساخت داخل
* پله‌برقی‌های سخت‌کار با رایز بالا
***سیستم AFC (جمع‌آوری کرایه خودکار)
** رکتیفایر، تابلو برق، تجهیزات مخابراتی و سیگنالینگ
* ریل‌گذاری و تراورس‌سازی با استفاده از ریل ملی برای اولین‌بار در پروژه‌های شهری
همچنین تمام فرایند‌های مربوط به مهندسی تجهیزات شامل طراحی پایه، طراحی تفصیلی، مدیریت اینترفیس و راه‌اندازی، به‌صورت ۱۰۰ درصد از سوی مهندسان ایرانی انجام شده است. این خودکفایی، نه‌تنها موجب صرفه‌جویی ارزی شده، بلکه نقش مهمی در توسعه توان فنی جوانان کشور و اشتغالزایی داشته است.
این پروژه از نظر اقتصادی و اجتماعی چه دستاورد‌هایی برای مشهد به همراه خواهد داشت؟
دستاورد‌های پروژه خط ۳، تنها محدود به زیرساخت‌های حمل‌ونقل نیست. این پروژه در ابعاد مختلف تأثیرگذار بوده است:
کاهش ترافیک شهری و روان‌سازی عبور و مرور به‌ویژه در محور‌های منتهی به حرم مطهر
کاهش مصرف سوخت و آلودگی هوا با جایگزینی خودرو‌های شخصی با حمل‌ونقل ریلی
تسهیل تردد زائران و گردشگران، افزایش رضایتمندی آنان و ارتقای کیفیت تجربه زیارت
اشتغالزایی مستقیم و غیرمستقیم برای هزاران نفر در حوزه‌های عمرانی، تولید تجهیزات، مهندسی، خدمات و نگهداری
حمایت از تولید ملی از طریق استفاده حداکثری از ظرفیت‌های صنعتی داخل کشور
ارزش‌افزوده اقتصادی و اجتماعی برای مناطق کم‌برخوردار مشهد که حالا با خطوط مترو به مرکز شهر متصل شده‌اند.
تمام این موارد، خط ۳ را به یکی از پروژه‌های زیرساختی چندوجهی تبدیل کرده که تأثیر آن در بلندمدت بر پویایی مشهد مشهود خواهد بود.
جمع‌بندی نهایی
پروژه خط ۳ متروی مشهد، نه‌تنها از نظر فنی و اجرایی یک شاهکار مهندسی محسوب می‌شود، بلکه به دلیل نقش ویژه در خدمات‌رسانی به زائران حرم مطهر رضوی، در جایگاه یک پروژه زیارتی- اقتصادی قرار دارد. اجرای این خط از سوی قرارگاه خاتم‌الانبیا (ص) با تکیه بر دانش بومی، روحیه جهادی، مشارکت تولیدکنندگان ایرانی و طراحی معماری همسو با فضای معنوی مشهد، سبب شده تا این پروژه فراتر از یک مسیر حمل‌ونقل به نماد مدیریت علمی، توان ملی و خدمت به زائران بدل شود. با تحقق کامل این پروژه، مشهد یک گام بزرگ به سمت جایگاه شایسته خود به‌عنوان پایتخت معنوی جهان اسلام نزدیک‌تر خواهد شد.
