بقعه این دو امامزاده از دو گنبد کاشیکاری شده بزرگ و کوچک و یک سردر بزرگ کاشیکاری از دوره جهانشاه قراقویونلوها که در ضلع شمالی آن واقع شده و سه صحن در سه جانب شمالی و شرقی و غرب آن تشکیل شده است .
شيخ جابري انصاري درباره اين بناي تاريخي و ومدفونين در بقعه آن در تاريخ اصفهان چنين نوشته است: " دو امامزاده درب امام يكي را امامزاده ابراهيم طباطبائي از نبيره هاي حسن مثني و ديگري را سيد علي ملقب به زين العابدين و اولاد علي ابن جعفر عريضي مي خوانند و اين نسبت به محل عريض است كه واديي است بيرون مدينه. باري آن دو سيد عالي نسب در اين محل مدفونند و جلوي گنبد امامزاده مقبره است و گچ بري ممتاز و كاشيكاري قشنگي دارد كه به دولت كم مدت جهانشاه قراقويونلو در عراق زينت يافته. گويند قبر مادر امير جهانشاه در آن محل است. در كتيبه بيرون مقبره نام امير جهانشاه را نوشته اند و خود امير جهانشاه در ديار بكر از امير حسن بيك آق قويونلو شكست خورده و به دست اسكندر نامي در تاريخ 872 هجري كشته شده است. "
بناي تاريخي درب امام از دو گنبد بزرگ و كوچك و يك سر در بزرگ كاشيكاري از دوره جهانشاه قراقويونلو كه در ضلع شمالي آن واقع است و سه صحن در سه جانب شمالي و شرقي و غربي آن تشكيل شده است.
نماي خارجي اين بنا به جانب هر سه صحن داراي تزئينات كاشيكاري و گچ بري است و هر دو گنبد آن مخصوصاً گنبد بزرگتر از كاشيهاي نفيس پوشيده شده است. در ورودي فعلي بقعه ، به صحن شرقي باز مي شود ولي سر در آن در قرن نهم هجري كه ساختمان آن به اتمام رسيده در جانب شمالي بوده است كه فعلاً هم در جاي خود باقي مي باشد ولي دهليزي كه اين سر در را بداخل بقعه مربوط مي كرده است از طرف سر در اصلي آن مسدود شده و بجاي در ورودي پنجره اي نصب شده است.
سر در اصلي بناي تاريخي درب امام بنام اميرزاده جهانشاه مورخ به سال 857 هجري
سر در اصلي درب امام كه در ضلع شمالي و مشرف به صحن شمالي آن است از شاهكار هاي تزئينات رنگين ايراني است كه از لحاظ ظرافت صنعت كاشيكاري نظير آن را كمتر سراغ داريم و شايد كاشيكاري مسجد كبود تبريز كه آن هم در دوره جهانشاه قراقويونلو بنا شده است همانند آن باشد. كتيبه تاريخي اين سر در در جبهه مقابل و جانب غربي سر در كه ابتداي كتيبه از آنجاست باقي مانده ولي ثلث آخر كتيبه كه در جانب شرقي سر در بوده بكلي از بين رفته. اين كتيبه كه بخط ثلث سفيد و با كاشي معرق بر زمينه لاجوردي رنگ نوشته شده است بشرح زير است :
" در زماني كه والي ولايه عظمي و حاكم حكومه كبري پادشاه جهان پناه ابوالمظفر امير زاده جهانشاه خلد الله خلافته حكومته اين ولايه با اياله و اشاره شاه زاده عالم مؤيد قواعد الدين الحمدي ابوالفتح محمدي خلد الله سلطانه مفوض فرموده بود امير اعظم اعدل معدن العز و الجاه جلال الدين صفر شاه زاد الله دولته در بناي اين بقعه رفيعه و عمارت منيعه طلباً لمرضاه الله اهتمام بكار داشت في سنه سبع و خمسين و ثمانمائه. "
در زير مقرنسهاي كاشيهاي نفيس اين سر در بخط ثلث آجري پوسته شده بر زمينه كاشي لاجوردي رنگ دو لوحه بشرح زير موجود است :
بماند سالها اين كار و ترتيب زما هر ذره خاك افتاده جائي
غرض نقشيست كزما بازماند كه گيتي را نمي بينم بقائي
در بالاي كتيبه خط ثلث اين سر در پنجره مشبكي از كاشي نصب شده كه در اطراف آن بخط حنائي رنگ معرق بر زمينه كاشي لاجوردي اشعار زير نقش شده است :
كنايه ايست بدين دور گنبد افلاك كه پاك باش چو جام و مدار از كس باك
ز سقف خانه دنيا مجوي نقش وفا مشو بآمدنش شاد وز شدنش غنماك
ببين بعين بصيرت كه آنك ايوانش گذشته بود زكيوان چگونه شد در خاك
گنبد بزرگ و گنبد كوچك درب امام
تاريخ ساختمان دو گنبد بزرگ و كوچك درب امام متفاوت است. گنبد بزرگ معماري قرن نهم هجري و زمان ساختمان بقعه است كه پوشش كاشيكاري آن در دوره سلطنت شاه عباس اول تعمير يا تجديد شده و باني اين اقدام شخصي به نام غياث الدين محمود الحسيني المستوفي بوده است. از تعمير دوره شاه عباس اول هم در سنوات اخير قسمت قابل ملاحظه اي باقي نمانده بوده است و قسمت عمده كاشيكاري فعلي از اقدامات اداره باستان شناسي است .
كتيبه اين گنبد به خط ثلث سفيد معرق بر زمينه كاشي لاجوردي شامل سوره دهر تا آخر آيه سيزدهم اين سوره است و قسمت آخر كتيبه به عبارات زير خاتمه مي يابد:
في ايام الدوله السلطان الاعظم و الخاقان الاكرم ابي المظفر عباس الحسيني الموسوي الصفوي بهادر خان خلد الله ملكه و قد اوفق هذا الداعي غياث الدين محمود الحسيني المستوفي كاتب 110 "
كه عدد 110 در آخر اين كتيبه مفهوم نشد. محتمل است اين عدد 1010 بوده كه برابر با چهاردهمين سال سلطنت شاه عباس اول و تعمير پوشش خارجي گنبد بوده است.
گنبد كوچك درب امام
بناي درب امام ابتدا فقط حرمي بوده كه روي آن گنبدي و جلوي آن دهليزي قرار داشته است و ساختمان آن در سال 857 هجري هنگام پادشاهي جهانشاه قراقويونلو به انجام رسيده است. بعدا قبور متعددي در اطراف مرقد امام زادگان احداث شده كه دهليز جلوي بقعه نيز مدفن اموات گرديده و به جاي در سابق اصلي آن پنجره اي نصب شده است و در سال 1081 هجري گنبد كوچكي نيز بر فراز رواق مزبور كه به اين ترتيب جزء مقبره شده بود ساخته شده است.
تزيينات و كتبه هاي داخل دو گنبد درب امام
در داخل گنبد بزرگ درب امام كه ضريحي بر آرامگاه دو امامزاده قرار دارد ديوارهاو سقف آن با تزيينات نقاشي گل و بوته آراسته شده است و ازاره هاي اطراف حرم با كاشي هاي خشت هفت رنگ تزيين شده ولي هيچ نوع كتيبه اي در حرم وجود ندارد.
در ورودي حرم داراي زنجير نفيسي است كه بر دايره برنجي وسط آن به قطر 11 سانتي متر كلمات و عباراتي منقور است. اين زنجير را در قرن سيزدهم هجري شخصي به نام آقا محمد حسن تاجر همداني وقف بر امامزاده نموده است.
اشعار فارسي در داخل گنبد كوچك درب امام
در شمال مرقد دهليزي است كه راه ورودي اصلي مقبره از سردر كاشيكاري دوره جهانشاه بوده است و به اطاق مربع شكلي منتهي مي شود. در اين اطاق صورت قبوري وجود دارد و گفته شده است كه مادر جهانشاه قراقويونلو هم در همين محل دفن شده.سقف اطاق واقع در دهليز كه گنبد كوچك درب امام بر فراز آن بنا شده داراي مقرنس هاي گچي و طلا كاري و پنجره هاي گچ بري شده است و در قاعده گنبد آن كتيبه اي در دو سطر موجود است كه در سطر اول به خط كوفي طلائي رنگ بر زمينه كبود جملات: يا سبحان.يا حنان. يا منان. يا برهان نقاشي شده و در سطر دوم آن به خط ثلث طلائي رنگ بر زمينه كبود اشعاري نقاشي شده است. ابتداي اين اشعار ضلع غربي محوطه زير گنبد است و ضمن ابيات آن به نام جهانشاه قراقويونلو و ابوالفتح محمدي سلطان كه از طرف او حكمران اصفهان بوده و سال تحرير اين اشعار 857 هجري كه سال بناي درب امام است اشاره شد.
صحن غربي درب امام
نماي خارجي بقعه و ديوارهاي مجاور آن بسمت صحن غربي تزئيناتي از پشت بغل هاي كاشيكاري دارد و ايوانهاي مشرف به اين صحن داراي مقرنسهاي زيباي گچي است كه قسمتي از آنها رنگ آميزي شده. در ايوان وسط اين ضلع درها و پنجره هاي نفيسي نصب شده بوده است كه بعضي از آنها موجود است. يكي از پنجره هاي نفيس گچ بري اين قسمت كه يقيناً نظير آن در هيچيك از بناهاي تاريخي كشور كهنسال ايران وجود ندارد و تمامي آن از گچ ريخته شده و با شيشه هاي رنگين تزئين شده است به وسيله اداره باستان شناسي اصفهان با مراقبت تمام به قصر چهلستون انتقال داده شده و براي تماشاي سياحان در محل مناسبي در يكي از اطاقهاي اين كاخ نصب شده است. قسمت وسط اين پنجره كه قبل از انتقال شكسته شده بوده است توسط استاد هنرمند فقيد گچ بر اصفهان استاد نصر الله رفائيل بطوري ماهرانه تعمير شده است كه با كارهاي اصلي آن هيچگونه تفاوتي ندارد.
صحن شرقي درب امام
كتيبه فوقاني نماي خارجي بقعه بسمت صحن شرقي شامل دو رديف خط بنائي است. رديف اول بخط بنائي شاده يك رگي لاجوردي بر زمينه آجري شامل صلوات بر چهارده معصوم (ع) است و در رديف دوم بخط بنائي سه رگي مشكي بر زمينه آجري عبارات زير نوشته شده است :
" بسم الله الرحمن الرحيم سبحان الله و الحمدالله و لا اله الا الله و الله اكبر و لا حول و لا قوه الا بالله العلي العظيم . شهد الله انه لا اله الا هو و الملئكه و اولواالعلم قائماً بالقسط. "
به طور کلی مجموعه درب امام اصفهان به دلیل ویژگی های هنری و معماری و تزئینات بسیار باشکوه کاشیکاری و گچبری در اعداد یکی از شاهکارهای مسلم هنری ایران به شمار می رود که بیانگر سیر هنر معماری ایران در دورانهای مختلف است.
