جوان آنلاین: رودخانه کارون، طولانی‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه ایران، دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که آن را به یک شریان حیاتی برای کشور تبدیل کرده است. این رود از کوه‌های زاگرس سرچشمه می‌گیرد و به خلیج‌فارس می‌ریزد. کارون نقشی اساسی در تأمین آب شرب و کشاورزی مناطق مختلف، به ویژه استان‌های خوزستان و چهارمحال‌وبختیاری ایفا می‌کند و به عنوان یک مرکز زیستی و زیست‌محیطی مهم در ایران شناخته می‌شود. اما حالا برداشت‌های بی‌رویه موجب شده تا حال و روز آن خراب شود و استاندار خوزستان هشدار بدهد.
رودخانه‌ها برای اکوسیستم ما حیاتی هستند و به تنظیم آب‌وهوای زمین کمک می‌کنند. وجود آنها برای تأمین آب آشامیدنی، آبیاری و صنعت به منزله هوا برای زیستن است ضمن اینکه از گیاهان و حیوانات حمایت می‌کنند. اما متأسفانه رودخانه‌ها در معرض تهدید تغییرات آب‌وهوایی و فعالیت‌های انسانی قرار دارند. تأثیر ماندگار خشک‌شدن رودخانه‌ها شامل از بین رفتن محصولات غذایی، انرژی آبی، حیات وحش و حتی آب آشامیدنی می‌شود. این رودخانه‌ها برای حفظ سطح آب و جریان حیاتی خود برای نسل‌های آینده، به کمک نیاز دارند.
وضعیت بحرانی رودخانه‌های کرخه و مارون
رودخانه کارون به عنوان یکی از پرآب‌ترین روزدخانه‌های ایران نقش بسیار مهمی در تأمین آب شرب و کشاورزی و همچنین تلطیف‌کردن هوای غرب کشور بر عهده دارد. اما مدت‌هاست که در مورد وضعیت آن هشدار‌هایی داده می‌شود و در آخرین اخطار، استاندار خوزستان نسبت به تداوم برداشت‌آب از رودخانه کارون هشدار داده و خواستار بازنگری در سیاست‌های انتقال آب از سرشاخه‌های این رودخانه شده است. سیدمحمدرضا موالی‌زاده با اشاره به اهمیت راهبردی رودخانه کارون برای معیشت، کشاورزی و محیط‌زیست خوزستان، گفت: کارون دیگر توان برداشت از بالادست را ندارد. این رود که زمانی پرآب‌ترین رود کشور بود، امروز به دلیل برداشت‌های مکرر، سدسازی‌های متعدد و بی‌رویه، و بی‌توجهی به ظرفیت زیست‌محیطی، دچار افت جدی شده است. وی با بیان اینکه رودخانه کارون بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت تاریخی و اجتماعی استان خوزستان است، افزود: ادامه این روند می‌تواند آثار جبران‌ناپذیری بر پایداری منابع طبیعی، مهاجرت‌های اجباری و بحران‌های اجتماعی در جنوب کشور برجای بگذارد.
استاندار خوزستان با اشاره به طرح سد ماندگان و همچنین وضعیت بحرانی رودخانه‌های کرخه و مارون، خواستار بررسی جامع آثار طرح‌های توسعه منابع آب در بالادست و لحاظ‌کردن منافع استان‌های پایین‌دست در تصمیم‌گیری‌ها شد.
سوء مدیریت‌ها عامل بروز بحران
درحال حاضر وضعیت آب در خوزستان اصلاً خوب نیست و باید پیش از اینها به این فکر می‌شد که بهره‌برداری از منابع آب به‌صورت تلفیقی از منابع سطحی و زیرزمین باشد، اما چون خیال همه راحت بوده که در مناطق غربی آب سطحی فراوانی وجود دارد و نیازی به استفاده تلفیقی نیست، این اتفاق نیفتاده است.
محسن امین‌زاده کارشناس حوزه آب معتقد است: «با اینکه مدت‌هاست در مورد وضعیت آبی کشور هشدار داده می‌شد، اما مدیران امر هیچ اخطاری را جدی نمی‌گرفتند. گواه این ادعا اینکه حتی در مناطقی هم که آب سطحی کمتری داشته‌ایم، مسائل رعایت نشده و از آب زیرزمینی اضافه‌برداشت می‌شد.»
وی ادامه می‌دهد: «این کار تا جایی ادامه یافت که حالا با کسری سالانه بیش از ۶ میلیارد مترمکعب در سال مواجه هستیم که موجب فرونشست شده، ریزگرد‌ها را تشدید کرده، موجب فرسایش خاک و... شده است.»
امین‌زاده توضیح می‌دهد: «کشور در مرحله خطرناکی است و درگیر تشدید بیابان‌زایی شده، در نتیجه تمام مؤلفه‌های طبیعی اکنون در خطر است. خشکسالی به‌طور طبیعی جریان‌های رود و ورودی سد‌ها را کاهش می‌دهد، ولی این مسئله موجب نمی‌شود سوءمدیریت و حکمرانی نادرست در بخش آب و مدیریت سرزمینی را نادیده بگیریم.»
این کارشناس تأکید می‌کند: «اگر مدیریت درست و حکمرانی پایداری داشتیم، قطعاً می‌توانستیم به‌راحتی تبعات خشکسالی را کنترل کنیم، ولی این اتفاق نیفتاده و مدیریت سرزمینی در ایران بر مبنای فکرکردن تنها برای همان لحظه بوده، آن هم پس از اتفاق‌افتادن بحران نه پیش از آن.»
سد سازی‌های بدون مطالعه
سد‌های بزرگ معمولاً به صورت چند منظوره و با اهدافی مثل ذخیره آب برای فصول کم‌آب، کنترل سیلاب، تولید انرژی و استفاده تفریحی ایجاد می‌شوند. بررسی‌ها نشان می‌دهد در حوضه کارون بهره‌برداری از سد‌ها در طی سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۵، به میزان ۱۰برابر افزایش داشته است. ضرورت تأمین آب از یکسو و تغییراتی که سد‌ها در محیط اطراف ایجاد می‌کنند، توجه به آثار طرح‌های سدسازی بر محیط‌زیست را بیش از پیش نمایان می‌کند.
سد گتوند علیا، یکی از طرح‌های بزرگ عمرانی کشور است که در استان خوزستان و روی رودخانه کارون، بین مسجد سلیمان و سد تنظیمی گتوند، احداث شده است. مطالعات پیشین در ارتباط با حوضه آبریز کارون نشان داده که فعالیت‌های انسانی اثرگذار بر رودخانه کارون، در مناطق کوهستانی مانند اجرای طرح‌ها و پروژه‌های بزرگ و کوچک، سدسازی و انتقال بین حوضه‌ای آب از رودخانه کارون به حوضه‌های مجاور، تعادل هیدرولوژیکی و اکولوژیکی کارون را در مناطق بالادست به‌هم زده است. در سال‌های اخیر تحقیقات گسترده‌ای در خصوص کیفیت آب رودخانه کارون انجام شده است، ولی سهم فعالیت‌های انسانی مثل سد گتوند علیا و تغییرات اقلیمی مانند خشکسالی هیدرولوژیکی بر کمیت و کیفیت منابع آب مشخص نشده است. در مورد کارون همین بس که تنها رودخانه ایران است که به آب‌های‌بین‌المللی مرتبط است و حدود ۹۵۰کیلومتر طول دارد و به همین دلیل به عنوان طولانی‌ترین رود ایران شناخته می‌شود. برخلاف دیگر رود‌های ایران، بخشی از رود کارون قبلاً قابل کشتیرانی بود و کشتی‌های کوچک به راحتی از آن عبور می‌کردند. این رودخانه طولانی از یک طرف به خلیج فارس و اقیانوس هند و از طرفی دیگر به اروند رود پیوسته و در مسیر خود خوزستان را به جلگه‌ای سرسبز تبدیل کرده است.
