برای خنثی کردن تحریم‌های نفتی، بهترین راه‌حل، متنوع‌سازی مبادلات تجاری و صادرات از طریق راهکار‌های دیگر است که از بخش خصوصی کشور نیز پشتیبانی می‌شود. در حال حاضر، بسیاری از قطعات اقتصادی ایران، با توجه به ساختار وابستگی به صادرات نفت، به دنبال راهکار‌های جایگزین برای نفت هستند. این شامل واردات محصولات پتروشیمی، صادرات سایر سلول‌های انرژی اعم از گاز طبیعی و ذغال سنگ، ایجاد گردشگری و توسعه صنایع دیگر است. با توجه به اینکه بخش خصوصی کشور نیز می‌تواند در بازاریابی نفت به کار گرفته شود، پیامد‌های این اقدام، علاوه بر متنوع‌سازی صنایع، افزایش خودکفایی در بخش تجارت نفت را نیز فراهم می‌کند.
مسئله فروش نفت خام ایران و وابستگی شدید فروش ذیل راه‌های ارتباطی زیرنظر امریکا راهکار ناکارآمدی برای عرضه نفت ایران به بازار‌های جهانی بود و با شروع فاز جدید تحریم‌های امریکا از ابتدای دهه ۹۰ این مشکل بسیار شدیدتر خود را نمایان کرد و وضعیت نیز به ضرر اقتصاد کشور تمام شد. وابستگی بالا به فروش سنتی نفت و عدم خنثی کردن تحریم‌ها سبب شد اقتصاد ایران در برهه‌هایی با کاهش شدید فروش نفت و کسری بودجه بالا مواجه شود.
تأمین بازاریابی نفت نه تنها برای بخش خصوصی کشور مناسب است، بلکه با ایجاد شرکت‌های دولتی و پشتیبانی از بخش خصوصی، امکان بازاریابی نفت به کشور همسایه نیز به وجود می‌آید. در کنار تحریم‌های نفتی، امروزه بخش خصوصی به دنبال توسعه و حاضر بودن برای فروش محصولات صنعتی خود به همه جهان می‌باشد. طبیعتاً بخش خصوصی در حوزه فروش نفت چابک‌تر و پویاتر از بخش دولتی است و می‌تواند عملکرد بهتری داشته باشد. به همین دلیل دولت سیزدهم در راستای متنوع‌سازی مبادی فروش از آغاز به کار خود دو سیاست مهم برای متنوع‌سازی مبادی فروش در پیش گرفت.
سیاست اول در زمینه صادرات خدمات فنی و مهندسی به پالایشگاه نیمه فعال ونزوئلا و بازسازی این پالایشگاه‌ها جهت پالایش نفت خام ایران یکی از رویکرد‌های جدید جهت بازارسازی برای نفت خام ایران بود که نتیجه آن افزایش حدود ۲۰۰ هزار بشکه‌ای نفت خام در کشور بود که در این بخش نیز با حضور فعال تولیدکنندگان تجهیزات در بخش خصوصی برای بازسازی پالایشگاه‌های نیمه‌تمام مواجه بودیم. همچنین روش جدید دیگری که دولت سیزدهم برای متنوع‌سازی مبادی فروش نفت به کار برده و اخیراً مورد استفاده قرار گرفته است؛ فروش نفت در بورس انرژی از طریق اوراق گواهی سپرده کالایی نفت خام بوده است.
ورود نفت به معاملات بورسی کشور و ورود بخش خصوصی به این حوزه مزیت‌های زیادی خواهد داشت. یکی از مزیت‌های مهم ورود کالا‌ها به بورس این است که به ایجاد شفافیت در زمینه خرید و فروش آن کالا منجر می‌شود، به طوری که کشف قیمت صورت می‌گیرد و نحوه عرضه‌اش روند شفافی پیدا می‌کند.
البته در زمینه نوع اوراق منتشره هم باید دقت فراوانی کرد. دولت قبل با انتشار اوراق سلف به دنبال آینده فروشی و نابودی دولت بود. قبل‌تر نیز طرح‌هایی را در زمینه ورود نفت به معاملات بورسی کشور داشتیم که حاصلی نداشت، اما دولت سیزدهم با انتخاب اوراق گواهی سپرده کالایی به عنوان ابزار اصلی فروش نفت خام در بازار سرمایه بدون آینده فروشی و با تحویل در سررسید مشخص علاوه بر اینکه چالش‌های طرح‌های قبلی را حذف کرد با اضافه کردن مزیت‌هایی نظیر امکان وثیقه‌سازی و سرمایه‌گذاری در این ابزار جدید، مزیت‌های جدیدی نیز به آن اضافه نمود.
گواهی سپرده کالایی یکی از انواع اوراق بهادار است که در بورس قابلیت پذیرش و معاملات دارد. این اوراق گواهی از یک کالای معینی که در بورس پذیرش شده است، نشئت می‌گیرد. شرکتی که متقاضی است اول انباری را نزد سازمان بورس مشخص و سپس آن را پذیرش می‌کند. بعد که انبار پذیرفته شد، به ازای کالا‌های موجود در انبار یک قبض انبار صادر می‌شود که این قبض توسط شرکت سپرده گذاری مرکزی بنا بر واحدی که اعلام شده است، تبدیل به اوراق گواهی شده و به صورت الکترونیک در حساب ناشر وثیقه می‌شود و قابلیت معامله پیدا می‌کند. بعد از آن، اطلاعیه گشایش انبار در سایت رسمی بورس باید منتشر شود که در آن مشخصات کالای انبار مورد پذیرش، نحوه معامله، نحوه تحویل کالا و نحوه تسویه حساب قید می‌شود. به این موضوع اوراق گواهی سپرده کالایی نفت می‌گویند.
ورود نفت به بازار بورس انرژی کشور اقدام مثبتی است و باعث ایجاد تحرک در اقتصاد کشور می‌شود. از نظر آنان، هر چقدر بتوانیم جذابیت طرح گواهی سپرده کالایی نفتی را برای بخش خصوصی بالا ببریم، سرمایه‌گذاران بیشتری به این موضوع ورود می‌کنند. مشوق‌هایی مانند سررسید‌های ۳۶ ماهه و عدم اخذ هزینه انبارداری در ۱۸ ماهه اول، امکان وثیقه‌سازی گواهی‌ها برای فاینانس و اخذ وام از بانک‌ها و تسویه ریالی با بهای روز ارز به جذابیت بیشتر این طرح برای بخش خصوصی و پوشش ریسک‌ها می‌افزاید.
هدف گواهی سپرده نفتی، گسترش مبادی صادراتی و ورود بخش خصوصی
فریال مستوفی، عضو اتاق بازرگانی تهران در گفتگو با «جوان» در خصوص تفاوت اوراق سلف نفتی با گواهی سپرده کالایی نفتی گفت: «اوراق سلف که در گذشته مطرح شد، نوعی نسیه و آینده فروشی محسوب می‌شد. از آنجایی که زمان دقیقی برای تحویل کالا وجود نداشت، استقبال کمی از آن طرح انجام گرفت، اما گواهی سپرده بر خلاف اوراق سلف، اوراق بدهی نیست و با اوراق بهادار سر و کار داریم. از آنجایی که گواهی سپرده نفت خام منجر به تحویل صددرصدی نفت خام می‌شود، مزیت‌های زیادی دارد.
وی در ادامه گفت: گواهی سپرده کالایی نفتی بر مبنای دارایی مصون از تورم تعریف شده است. واقعیت این است که ما در اقتصاد ایران برای افزایش ارزش پول ملی در بلندمدت به ابزار‌های نوین احتیاج داریم که این گواهی‌ها یکی از آن موارد محسوب می‌شود. ایجاد نکردن تعهد برای سال‌های بعد، مزیت دیگر این طرح است. کشف منصفانه قیمت را هم باید در زمره ویژگی‌های مثبت این طرح بیاوریم.
مستوفی ادامه داد: امکان تسویه ریالی و استفاده از این گواهی برای گارانتی برگشت پول سرمایه‌گذاری خارجی نیز از مزیت‌های گواهی سپرده کالایی نفتی محسوب می‌شود و به دلیل اینکه این گواهی‌ها اوراق بهادار هستند، امکان وثیقه گذاشتن نزد بانک و دریافت تسهیلات نیز وجود دارد که ویژگی مثبت دیگری برای این طرح به حساب می‌آید. از سوی دیگر، گواهی سپرده نفتی تاریخ انقضا ندارد و این موضوع را هم باید به مزیت‌هایش اضافه کرد.
این عضو اتاق بازرگانی تهران در ادامه گفت: گواهی‌های سپرده، اوراق بهادار هستند، بنابراین امکان وثیقه‌سازی برای فاینانس، اخذ وام از بانک‌ها، تهاتر گواهی‌ها با خدمات و انجام معامله روی آن‌ها از جمله مواردی است که باعث افزایش اعتبارشان می‌شود. این ویژگی‌ها باعث می‌شود تقاضا برای خرید افزایش پیدا کند و این امر به نفع سرمایه گذاران است.
وی خاطرنشان کرد: طبق آخرین آمار، معاملات گواهی سپرده نفت خام و میعانات گازی نشان می‌دهد ارزش دلاری این معاملات از ابتدای معاملات تا روز ۲۱ فروردین مبلغی بالغ بر ۷ میلیون دلار معادل ۲۷۵ میلیارد تومان بوده که برای شروع خوب است. در خصوص ریسک، به نقل از متولیان موضوع گفته می‌شود که تسویه به‌صورت ریالی و به نرخ ETS است که ریسک سرمایه‌گذاران را پوشش می‌دهد.
مستوفی در پایان تأکید کرد: لازم است دولت در ارتباط با گواهی سپرده کالایی نفتی به روشن‌سازی افکار عمومی بپردازد و حتی الامکان اعتمادسازی کند. برخی این تصور را دارند که این طرح ابزاری از سوی دولت به منظور جبران کسری بودجه‌اش است. حال آن که هدف گواهی سپرده نفتی، بیشتر گسترش مبادی صادراتی و ورود بخش خصوصی به معاملات نفتی است. باید در ارتباط با این مسائل به روشن کردن افکار عمومی بپردازیم.
گواهی سپرده راهکاری برای هدایت و مدیریت نقدینگی در کشور
برزو حق‌شناس کارشناس بازار سرمایه نیز در گفتگو با «جوان» با اشاره به این موضوع که ما در اقتصاد کشورمان با مشکلی به نام رشد بی‌رویه نقدینگی روبه‌رو هستیم و باید برایش چاره اندیشی کنیم، تصریح کرد: بنا بر دلایل متعددی تاکنون نتوانسته‌ایم رشد نقدینگی را در کشور کنترل کنیم. لازم است برای سوق دادن این نقدینگی به مسیر‌های درست سیاستگذاری داشته باشیم. به این منظور باید از یکسری ابزار‌ها استفاده کنیم تا نقدینگی به سمت و سویی که با معیشت مردم ارتباط دارد مثل خودرو و مسکن نرود.
این کارشناس بازار سرمایه خاطرنشان کرد: گواهی سپرده کالایی نفتی می‌تواند ابزاری در جهت مدیریت نقدینگی در کشورمان باشد. ما طی سال‌های گذشته همین ابزار‌ها را در زمینه‌های مختلف از جمله در حوزه سکه داشته‌ایم. وقتی مشکل پیش می‌آید، سیاستگذار تصور می‌کند موضوع به بازار‌ها برمی‌گردد و به همین دلیل این طرح‌ها را تعطیل می‌کند، در حالی که لازم است با استفاده از سیاستگذاری‌های درست به سمت استفاده بهینه از این ابزار‌ها گام برداریم.
وی در ادامه گفت: لازم است سیاستگذار اقتصادی به برخی اعتمادسازی‌ها بپردازد و به سرمایه‌گذاران اطمینان خاطر داده شود که گواهی سپرده کالایی نفتی یک ابزار دائمی است و قرار نیست بعد از مدت کوتاهی برچیده شود. اگر به سیاستگذاران اطمینان کافی در مورد طرح بدهیم، اتفاق خوبی می‌افتد.
حق شناس ادامه داد: بنده کاملاً با این نظر کارشناسان موافق هستم که بخش خصوصی انگیزه بیشتری برای یافتن راه‌های ابتکاری فروش نفت دارد. ایجاد بستری برای ورود بخش خصوصی به معاملات نفتی کشور ایده خوبی است و می‌تواند مزیت‌های زیادی داشته باشد. شرطش این است که شفافیت وجود داشته باشد و در فضایی به دور از ابهام این سیاست اعمال شود. باید در بستری شفاف نفت خرید و فروش شود و ابعاد طرح به صورت کامل مشخص و روشن باشد.
این کارشناس بازار سرمایه در ادامه افزود: اوراق گواهی سپرده همچنین می‌تواند به ارتقای حضور نفت خام ایران در بازار‌های جهانی کمک کند. سی دی‌ها با ایجاد بستر شفاف و رقابتی برای فروش نفت می‌توانند به افزایش دیده شدن نفت خام ایران و جذب خریداران بیشتر از سراسر جهان کمک کنند. این می‌تواند به افزایش تقاضا برای نفت ایران و رونق اقتصاد این کشور کمک نماید. حق شناس در رابطه با اینکه دولت سیزدهم به جای طرح شکست خورده اوراق سلف نفتی، اوراق گواهی سپرده کالایی با مزیت‌های فراوان برای سرمایه‌گذاران منتشر کرده است، اظهار کرد: اوراق سلف نفتی نتوانست حاصلی برایمان داشته باشد و به خاطر ویژگی‌هایی که داشت توقعات ما را برآورده نکرد. به جای این طرح شکست خورده، گواهی سپرده کالایی نفتی مطرح و تلاش شده است ریسک‌های طرح قبلی پوشش داده شود. موضوع مهم این است که سنگ‌اندازی‌های احتمالی در آینده سر راه این طرح نداشته باشیم. باید تمامی ارکان حاکمیت شامل مجلس، دولت و دیگران این اطمینان خاطر را به سرمایه‌گذاران بدهند که گواهی سپرده کالایی نفتی یک طرح کوتاه‌مدت نیست و با اولین مشکل برچیده نخواهد شد.
جمع‌بندی
به‌نظر می‌رسد عرضه نفت خام در بورس انرژی ضمن شفاف کردن فرآیند مبادلات، امکان بی‌اثرکردن تحریم‌های نفتی را دارد. آنچه مهم می‌نمایاند نظارت بر سازوکارهاست که نبود آن بار‌ها خسارت ایجاد کرده است.
