«مسجد» محلی برای اداره جامعه
دین مبین اسلام یک دین اجتماعی است که در دل آن نهادی به نام مسجد وجود دارد و این مکان دقیقاً یک نهاد دینی و اجتماعی محسوب می‌شود. کارکرد‌های گوناگونی همچون کارکرد معنوی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اخلاقی برای مسجد تعریف شده است. سیره عملی رسول خدا (ص) نیز حکایت از این دارد که مسجد در عملکرد تربیتی و تبلیغی پیامبر مهربانی‌ها، محور و نقطه ثقل و بیش از این نیز مسجد نهادی برای تربیت دینی و تبلیغ اسلام بوده است.
مسجد در صدر اسلام که به دستور پیامبر بزرگوار اسلام (ص) شکل گرفت، کارکرد‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و حاکمیتی داشت. ملاقات‌های پیامبر اکرم (ص) در مسجد صورت می‌گرفت و قضاوت‌هایی که برای مراجعات و اختلافات داشتند در همان مسجد انجام می‌شد. در حقیقت مسجد محل اداره جامعه تلقی می‌شد.
«مسجد قبا» اولین مکانی بود که پیامبر اکرم (ص) برای استقرار آیین اسلام و ترویج معارف عالیه در هجرت به مدینه بنا کردند. هدف این بود که مردم حول محور این مکان مقدس به کسب فضایل انسانی و آموزه‌های دینی بپردازند و دور هم جمع شوند و به مصداق حدیث گهربار نبوی (ص) «یدُالله على الجَماعةِ» منشأ خیر و برکات معنوی و انسجام اسلامی برای خود و جامعه انسانی باشند.
ایجاد تغییرات اجتماعی و فرهنگی از دل مساجد
از آنجا که مسجد، جایگاه رفیعی در اجتماع مردم در هر عصری دارد، توان بازسازی فرهنگ عمومی را نیز دارد و حتی می‌تواند سبک زندگی انسان‌ها را اصلاح کند. برخی جامعه‌شناسان دینی معتقدند ایجاد تغییرات اجتماعی و فرهنگی با مسجد امکانپذیر است. در مسجد مردم با آموزه‌های دینی آشنا می‌شوند و بر همین اساس اصلاح مفاسد اخلاقی و نابهنجاری‌های اجتماعی از طریق ارتباط با مسجد تحقق پیدا خواهد کرد چراکه انسان نمازگزار از منکرات و زشتی‌ها دور خواهد شد: «اتْلُ مَا أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتَابِ وَأَقِمِ الصلَاةَ إِن الصلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ وَلَذِکْرُ اللهِ أَکْبَرُ وَاللهُ یَعْلَمُ مَا تَصْنَعُونَ»، آنچه از کتاب به سوی تو وحى شده است، بخوان و نماز را برپا دار که نماز از کار زشت و ناپسند بازمى‌دارد و قطعاً یاد خدا بالاتر است و خدا مى‌داند چه مى‌کنید (سوره عنکبوت).
رسول گرامی اسلام (ص) در این باره می‌فرمایند: «هرکس به مسجد رفت‌وآمد کند، هشت خصلت را به دست آورد: نشانی استوار، فریضه‌ای انجام‌یافته، سنتی به پاداشته شده، علمی جدید، دوستی مفر، سخنی که او را به راه راست آورد، آباد کردن مساجد و ترک گناه».
کمرنگ شدن کارکرد‌های مساجد
نگاهی به گذشته نشان می‌دهد مسجد فقط مکان عبادت نبود، بلکه مساجد در تربیت انسان و تبلیغ معارف الهی و معرفت افزایی اقشار مختلف جامعه دخیل بودند. سیره عملی پیامبران الهی نیز نشان می‌دهد ارشاد‌های ایمانی و نصیحت‌های اخلاقی و پاسخ گفتن به مسائل دینی و شبهات، همه در سنگر مسجد بود. در حالی که که باید گفت امروزه متأسفانه کارکرد‌های مساجد صرفاً در نماز جماعت خواندن یا برنامه‌های عبادی خلاصه شده است.
محدود شدن فعالیت‌های مساجد به اقامه نماز جماعت یا صرفاً برگزاری مراسم دعا، عدم‌برنامه‌ریزی برای استفاده از ظرفیت‌های فراوان نوجوانان، جوانان و پرکردن اوقات فراغت آنان در این مکان مقدس، از جمله مهم‌ترین انتقاداتی است که به مدیریت مساجد وارد می‌شود. این در حالی است که ما در ابتدای انقلاب و همزمان با شروع جنگ تحمیلی شاهد کارکرد‌های مهم مساجد بودیم و در واقع مساجد از جمله مکان‌های اثرگذار در تغییر و سرنگونی حکومت طاغوت بودند. بسیاری از تصمیمات و تغییرات مهم از دل جلسات در نهاد مسجد بیرون می‌آمد.
فرصتی برای احیای کارکرد‌های مساجد
با تغییر سیاست‌های مبارزه روانی دشمن، کارکرد تبلیغی مسجد دچار رکود شده است. امروز این رسانه‌ها هستند که به عنوان یکی از ابزار‌های اصلی برای تبلیغ و انتقال و گسترش ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی پیش‌رو محسوب می‌شوند. به رغم وجود گسترده وسایل ارتباط جمعی، مسجد باید همچنان شایسته‌ترین قابلیت را در عرصه تبلیغ و تربیت دارا باشد، اما متأسفانه از این کارکرد خود نیز فاصله گرفته است. مسجد قلب تپنده جامعه اسلامى و مهم‌ترین پایگاه فرهنگى و تربیت دینى است. باید مسجد را خیمه اصلی نظام اسلامی دانست که تداوم ارزش‌هاى اسلامى را در جامعه تضمین می‌کند. مسجد جایگاه ویژه‌اى در بهبود و تعمیق فرهنگ و تربیت دینی در جامعه اسلامى دارد، بلکه فرهنگ‌سازى دینی از این پایگاه الهی آغاز می‌شود، از این رو تقویت این پایگاه، یکی از بهترین و مؤثرترین شیوه‌ها براى اصلاح دین و فرهنگ امت اسلامی و شایسته‌ترین مکان در جهت تربیت تبلیغی است. از آنجا که در ماه مبارک رمضان افزایش حضور و مشارکت مردم در برنامه‌های عبادی مسجد بیشتر خواهد شد، در نتیجه فرصت مغتنم و ارزشمندی برای ارائه برنامه‌های مناسب فرهنگی در مساجد و بازگشت به کارکرد‌های اصلی خود است. در واقع از این فرصت و همچنین تعطیلات نوروز می‌توان برای جذب نوجوانان و جوانان و نیز افزایش مشارکت مردم در برنامه‌های مساجد استفاده کرد.
توصیه‌های رهبر معظم انقلاب
سفارش‌ها و بیانات رهبر معظم انقلاب درباره ضرورت استفاده از ظرفیت‌های مساجد فراوان است. در ادامه گزیده‌ای از بیانات ایشان در دیدار ائمه جماعات مساجد استان تهران می‌آید.
* مسجد با معابد مسیحی و یهودی و بودایی و بعضی جا‌های دیگر که ما دیده‌ایم یا شنیده‌ایم متفاوت است. در مسجد، پیغمبر اکرم (ص) نمی‌رفت فقط نماز بخواند و بیرون بیاید، کاری که برای اجتماع پیش می‌آمد و مهم بود، صدا می‌زدند: اَلصلوةُ جامِعَة، بروید به سمت محل صلات، برای چه؟ برای اینکه راجع به مسئله جنگ مشورت کنیم یا خبر بدهیم یا همکاری کنیم یا بسیج کنیم امکانات را و بقیه چیز‌ها و شما در تاریخ اسلام مشاهده می‌کنید که مساجد، مرکزی برای تعلیم بود، می‌شنویم و در روایات می‌خوانیم که در مسجدالحرام یا مسجدالنبی حلقه درس زید و عمرو و بکر از نحله‌های مختلف فکری و مذهبی وجود داشت، معنای این خیلی متفاوت است با کلیسا یا با کنیسه یهودی که فقط می‌روند آنجا، یک عبادتی می‌کنند و بیرون می‌آیند. مسجد پایگاه است و این پایگاه بر محور ذکر و نماز است.
* مسجد پایگاه انواع و اقسام فعالیت‌های اجتماعی است، یعنی وقتی ما مردم را گرد این محور جمع کردیم، از آن‌ها چه می‌خواهیم. یکی از چیز‌هایی که می‌خواهیم این است که به فعالیت‌های اجتماعی بپردازند.
* مسجد پایگاه بزرگ بسیج فرهنگی و حرکت فرهنگی است، شیوه کار را باید در مسجد آموخت که چه کار کنیم.
* بایستی برای جوان‌ها جایگاه خاص در مسجد ایجاد کرد، یعنی واقعاً باید برای جذب جوان برنامه‌ریزی کرد.
* هر کدام از مساجد می‌تواند یک سرگذشت واقعی جذابِ درس‌آموزی داشته باشد برای کسانی که امروز در مسجدند و کسانی که فردا به این مسجد خواهند آمد، این را در قالب‌های گوناگون- قالب کتاب، قالب مقالات مجله‌ای، قالب عکس، قالب کلیپ- می‌شود درآورد، این‌ها را می‌شود تبیین کرد.
* بایستی برای جوان‌ها جایگاه خاص در مسجد ایجاد کرد، یعنی واقعاً باید برای جذب جوان برنامه‌ریزی کرد. نه اینکه ما با حضور میانسال و پیرمرد در مسجد مخالفیم، نه، مؤمنین همه باید بیایند به مسجد و استفاده کنند، اما جوان‌ها را باید جذب مسجد بکنیم. اینکه جوان مسجد را خانه خود و جایگاه خود بشناسد و به آن اُنس پیدا کند و رفت‌وآمد پیدا بکند، خیلی برکات دارد. کار را در جامعه جوان‌ها انجام می‌دهند، پیشران حرکت‌های اجتماعی جوان‌ها هستند، این‌ها هستند که کار می‌کنند، تلاش می‌کنند. جاذبه برای جوان برخلاف آنچه بعضی تصور می‌کنند، گذاشتن میز پینگ‌پنگ نیست. بعضی خیال می‌کنند برای اینکه جوان‌ها را جذب کنیم به مسجد، وسایل سرگرمی فراهم بکنیم.
