جوان آنلاین: دکتر معصومه مرادی، نویسنده و استاد دانشگاه معتقد است، سفره تنها محلی برای خوردن غذا نیست، بستری است برای پرورش روح خانواده، انتقال ارزش‌های فرهنگی و تقویت پیوند‌های عاطفی میان اعضای آن و تجربه شادی در کودکان. او درباره اهمیت دورهمی سر یک سفره می‌گوید: «رفتار والدین هنگام غذا خوردن، مانند آغاز با نام خدا و شکرگزاری، مفاهیم تربیتی را به فرزندان می‌آموزد. همکاری در پهن و جمع‌کردن سفره، حس مسئولیت و همدلی را تقویت می‌کند و گفت‌و‌گو‌های ساده هنگام صرف غذا، پیوند عاطفی خانواده را استوارتر می‌سازد. حتی سفره‌های سنتی و قصه‌های مرتبط با خوراکی‌ها می‌توانند وسیله‌ای برای انتقال فرهنگ و هویت ایرانی باشند.» برای دانستن جزئیات بیشتر درباره نقش غذا و سفره‌های ایرانی در تربیت و هویت کودکان، مشروح گفت‌و‌گو با این کارشناس را بخوانید.
تغذیه ناسالم چه پیامد‌های کوتاه‌مدت و بلندمدتی می‌تواند بر سلامت جسم، روان و رفتار افراد داشته باشد؟
کارشناسان تغذیه پژوهش‌های بسیاری انجام داده‌اند و از نظر علمی ثابت شده است خوراک انسان تأثیر عمیقی بر سلامت دارد. در قرآن کریم نیز خداوند می‌فرماید: «فلینظر الانسان الی طعامه»، یعنی انسان باید در غذایی که می‌خورد تأمل کند. همین آیه نشان می‌دهد موضوع تغذیه از نگاه دینی نیز اهمیت فراوانی دارد، اما خوراک تنها بر سلامت جسمانی اثر نمی‌گذارد بلکه در سلامت روحی و روانی نیز نقش دارد. اگر در انتخاب غذا برای خود و فرزندان‌مان دقت نکنیم، ممکن است آسیب‌هایی بر جای بماند. حتی اگر این آسیب‌ها در جسم نمود نداشته باشند در روح و روان انسان اثر خواهند گذاشت. سخن خداوند خالی از حکمت نیست و تأکید بر سلامت غذا نشان از اهمیت آن دارد. در قرآن به نمونه‌هایی از غذا‌های بهشتی و خوراک‌های سودمند اشاره شده است. در ادبیات فارسی هم شاعران بزرگی مانند سعدی و مولانا درباره تأثیر نوع خوراک سخن گفته‌اند. حتی کسانی، چون بواسحاق اطعمه، آثار مفصلی درباره انواع غذا‌ها و شیوه‌های تهیه آنها نوشته‌اند. بنابراین لازم است اگر نمی‌دانیم کدام نوع تغذیه درست‌تر است، مطالعه خود را در این زمینه افزایش دهیم. هر فرد با توجه به طبع خود، باید غذایی متناسب با مزاجش انتخاب کند، چراکه هر خوراکی اثری ماندگار بر جسم و روح انسان می‌گذارد. تأثیر خوراکی‌ها بر کودکان و نوجوانان شاید در کوتاه مدت آشکار نباشد، اما در درازمدت نمود پیدا می‌کند. از این رو، والدین نقش مهمی در شکل گیری عادات غذایی درست در فرزندان دارند و باید از همان کودکی این فرهنگ را در خانواده نهادینه کنند.
خانواده‌ها چگونه از مصرف غذا‌های ناسالم جلوگیری و عادات سالم را جایگزین کنند؟
امروزه سرعت زندگی و تبلیغات پرزرق و برق، مصرف گرایی را در خانواده‌ها تقویت کرده و بسیاری به سمت غذا‌های آماده و نیمه تهیه شده رفته‌اند. در گذشته، تهیه غذا با دقت و حوصله انجام می‌شد، اما امروز اشتغال والدین و مشغله‌های روزمره فرصت این آرامش را از خانواده‌ها گرفته است. مادران نقش کلیدی در الگوی تغذیه سالم فرزندان دارند، زیرا کودکان تا پیش از نوجوانی رفتار والدین را تقلید می‌کنند. در سنین بالاتر، نقش معلمان و همسالان نیز مؤثر است، اما آموزش و الگوسازی می‌تواند عادات غذایی سالم را شکل دهد. نهاد‌های فرهنگی نیز با تولید محتوای آموزشی و جذاب، مانند پویانمایی و بازی‌های رایانه‌ای می‌توانند نگرش کودکان به تغذیه را اصلاح کنند. والدین می‌توانند حتی در مصرف غذا‌های فرآوری‌شده، رفتار هوشمندانه داشته باشند و مصرف آنها را محدود و از بهترین کیفیت‌ها استفاده کنند. بنابراین ایجاد عادت غذایی سالم نیازمند استمرار، برنامه‌ریزی و حتی استفاده از قصه‌ها و روایت‌های مرتبط با خوراکی‌هاست تا نگرش مثبت و رفتار درست غذایی در کودکان نهادینه شود.
به نقش مؤثر مادران اشاره کردید، این نقش در آماده‌سازی و جذاب کردن غذا برای فرزندان تا چه حد بر سلامت جسم و روان آنها اثرگذار است؟
یکی از مهم‌ترین وظایفی که بر دوش مادران قرار گرفته، تهیه غذا برای اعضای خانواده است. پدر معمولاً مواد اولیه را فراهم می‌کند، اما این مادر است که با هنر و مهارت خود آن را به غذایی خوش طعم، خوشبو و زیبا تبدیل می‌کند. ترکیب سه حس دیدن، بوییدن و چشیدن در کنار هم موجب جذب کودک و نوجوان می‌شود و ذائقه خانواده را شکل می‌دهد. در این بین پیوند عاطفی عمیق میان مادر و فرزند نیز تأثیر زیادی دارد. کودک به صورت طبیعی تمایل دارد مانند مادرش عمل و در کار‌ها کمک کند. همین همراهی و مشارکت، نوعی نقش پذیری مثبت ایجاد می‌کند و اگر از دوران کودکی آغاز شود، به تدریج در شخصیت او نهادینه می‌شود. حتی با وجود بی‌نظمی‌های احتمالی در آشپزخانه، فرصتی ارزشمند برای یادگیری غیرمستقیم فراهم می‌شود. کودک در این فرایند تهیه غذای سالم را می‌آموزد و در عین حال، احساس لذت، اعتماد به نفس و مسئولیت را تجربه می‌کند. مشارکت در آماده‌سازی غذا به رشد شناختی، مهارت‌های حرکتی ظریف و تقویت ارتباط عاطفی میان مادر و کودک کمک می‌کند. همچنین برای تزئین غذا‌ها بهتر است مادر دخالتی در خلاقیت کودک نداشته باشد و اجازه دهد ایده‌های او آزادانه شکل بگیرد. این کار نه تنها برای کودک لذت بخش است بلکه احساس تعلق و مشارکت را در او تقویت می‌کند. زیبایی بصری غذا نیز نقش مهمی در اشتها و علاقه به خوردن دارد. هنر تزئین غذا از گذشته در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای داشته است. این حوصله، دقت و ذوق مادرانه، کنار زیبایی به غذا، در دل خود آموزشی ظریف دارد، آموزش صبر، نظم، عشق به زیبایی و مهارت زندگی. کودک با دیدن و تجربه کردن این فرایند می‌آموزد در مسیر زندگی نیز باید با دقت، حوصله و عشق گام بردارد.
مشارکت پدر و سایر اعضای خانواده در عادات سالم غذایی چقدر مؤثر است؟
پدران در خانواده نقش رهبر و تکیه‌گاه دارند. برای دختران نماد امنیت و محبوبیت هستند و برای پسران از حدود هفت سالگی به الگویی برای رفتار و مردانگی تبدیل می‌شوند. ارتباط صمیمانه پدر با فرزندان، بازی و گفت‌و‌گو و حضور فعال او در زندگی روزمره، این نقش را تقویت می‌کند. رفتار پدر در زمینه تغذیه نیز اهمیت زیادی دارد. وقتی فرزند می‌بیند پدر از تغذیه سالم پیروی می‌کند یا از زحمات مادر در تهیه غذا قدردانی می‌کند، ناخودآگاه همان الگو را دنبال می‌کند. در سیره پیامبر اکرم (ص)، حتی غذا‌های ساده با احترام پذیرفته می‌شدند که الگویی تربیتی برای فرزندان فراهم می‌کند. پدری که قدردان همسرش است و گاهی در آماده‌سازی غذا همکاری می‌کند، فرهنگ احترام، همدلی و زیست سالم را در خانواده نهادینه می‌کند و همزمان رابطه عاطفی اعضا و عادات غذایی سالم کودکان را تقویت می‌کند.
به نظر شما، سفره خانوادگی چگونه نقش تربیتی و فرهنگی خود را ایفا می‌کند؟
سفره خانواده محلی برای گردهمایی تمام اعضای خانواده است. در دنیای امروز که فرزندان اغلب سرگرم درس، تلفن همراه یا فضای مجازی و والدین درگیر کار و امور روزمره‌اند، لحظه پهن شدن سفره فرصتی ارزشمند برای با هم بودن به شمار می‌آید. از آغاز تا پایان غذا خوردن، رفتار والدین نقش مهمی در تربیت دارد. وقتی کودک یا نوجوان می‌بیند که پدر و مادر با نام خدا آغاز می‌کنند و پس از صرف غذا شکرگزاری می‌کنند، مفهوم ادب در برابر پروردگار را در عمل می‌آموزد. قدردانی متقابل والدین نیز پیام مهمی دارد. مادر از زحمات پدر در تهیه مواد اولیه تشکر و پدر از تلاش مادر در طبخ غذای خوش طعم قدردانی می‌کند. این رفتارها، الگو‌های رفتاری مثبت و سازنده‌ای برای فرزندان ایجاد می‌کند.
سفره همچنین بستری برای انتقال سنت‌ها و هویت فرهنگی است. غذا‌های مناطق مختلف ایران، بازتابی از اقلیم، منابع طبیعی و فرهنگ هر ناحیه هستند. هر منطقه با توجه به شرایط محیطی خود، سبک تغذیه‌ای ویژه‌ای دارد و سفره خانوادگی می‌تواند این آگاهی و احترام به فرهنگ غذایی را به نسل جدید منتقل کند. قصه‌گویی درباره خوراکی‌ها نیز یکی از روش‌های جذاب تربیتی است. مثلاً هویجی که تصمیم دارد در غذای خانواده نقش قهرمانانه‌ای ایفا کند. این قصه‌ها ضمن تحریک تخیل کودک، حس ارتباط و علاقه او را نسبت به تغذیه سالم تقویت می‌کند. در فرهنگ ایرانی، بسیاری از خانواده‌ها هنوز سفره را روی زمین پهن می‌کنند. حتی نوع سفره‌ها نیز می‌تواند پیام فرهنگی داشته باشد. مثلاً سفره‌های ترمه یا منقش به بته‌جقه که خود حامل داستان‌ها و نماد‌هایی از تاریخ و هنر ایران هستند. مادری هوشمند می‌تواند از همین فرصت برای تعریف داستان بته جقه و جایگاه آن در فرهنگ ایرانی استفاده کند و بدین ترتیب حس هویت ملی را در کودک تقویت کند. همکاری اعضای خانواده در پهن کردن و جمع کردن سفره نیز جنبه‌ای تربیتی دارد. وقتی کودک بشقاب یا قاشق مخصوص خود را روی سفره می‌گذارد، حس مسئولیت و مشارکت در او شکل می‌گیرد. این رفتار‌های ساده می‌توانند پایه‌های مسئولیت‌پذیری، اعتماد به نفس، احترام متقابل و همدلی را در کودکان تقویت کنند. از طرفی گفت‌و‌گو هنگام صرف غذا فرصتی برای ارتباط عاطفی و شناخت وضعیت اعضای خانواده است. توصیه می‌شود در این زمان از تماشای تلویزیون یا استفاده از گوشی پرهیز شود تا فضای صمیمی و آرامی برای گفت‌و‌گو، همدلی و حتی حل مشکلات روزمره فراهم شود.
بنابراین دورهمی‌های خانوادگی و مراسم مشترک غذایی مانند نذری‌هایی که در مناسبت‌های خاص در ایران خیلی مرسوم است یا سفره‌های افطار را هم می‌توان راهی برای انتقال فرهنگ ایرانی به نسل جدید دانست؟
همانطور که اشاره کردید، سفره‌های آیینی در فرهنگ ایرانی نقش مهمی در انتقال ارزش‌ها و هویت ملی و مذهبی دارند. آیین‌هایی مانند مراسم افطاری، نذری دادن، برپایی سفره‌هایی به اسم ائمه معصومین (ع) و حتی سنت‌هایی، چون سمنوپزان در نوروز، همگی بستر‌هایی هستند که در آنها غذا، فرهنگ و باور‌های دینی در کنار هم معنا پیدا می‌کنند. آیین‌های بومی در شهر‌ها و روستاها، انتقال فرهنگی را زیبا و ملموس می‌کنند. در شیراز، تهیه کوفته سبزی برای زنان باردار همراه با ترانه‌ای خاص و در جنوب، طبخ ماهی با آیین‌های محلی، علاوه بر شادی‌آفرینی، حس همکاری، کنجکاوی و تعلق فرهنگی را در کودکان تقویت می‌کند. جشنواره‌های روستایی نیز با معرفی غذا‌های منطقه‌ای، آشنایی کودکان با تنوع فرهنگی و تقویت هویت ملی را ممکن می‌سازند. به این ترتیب، طبخ و مصرف غذا در آیین‌های ایرانی فراتر از یک عمل روزمره پلی میان نسل‌هاست. جایی که شادی، همکاری، ایمان و هویت ایرانی همزمان در یک سفره گرد هم می‌آیند، بنابراین جا دارد خانواده‌ها به آن اهمیت بیشتری بدهند و فراموش نشود.
