جوان آنلاین: دنیای حقیقی امروز بدون فضای مجازی قابل تصور نیست. در هر ثانیه حداقل دو کودک برای اولین بار از فضای حقیقی به دنیای مجازی پا می‌گذارند، بی‌آنکه فرهنگ‌سازی و آموزشی برای ورود به این حوزه وجود داشته باشد. به باور برخی کنشگران، کودکان و نوجوانان با شش چالش از جمله حریم خصوصی، رویارویی ناخواسته با محتوا‌های نامناسب، ارتباطات خطرناک و نادرست احتمالی کودکان در فضای مجازی، آسیب از طریق بدافزار، سوءاستفاده مالی شیادان از کودکان و نوجوانان و پیوند بیش از اندازه کودک با فضای مجازی مواجه هستند. نگرانی مربوط به نقض حقوق کودک در فضای مجازی تنها معطوف به کشور ما نیست و اکثر کشور‌های دنیا با این موضوع دست‌وپنجه نرم می‌کنند. در واقع همه جهان در تلاش هستند با ارتقای حساسیت‌ها جهت حمایت از کودکان در همه عرصه‌ها از جمله فضای مجازی بتوانند با آسیب‌های احتمالی و چالش‌های موجود در این فضا مبارزه کنند. پرونده این هفته «جوان» سعی کرده است با بررسی این چالش‌ها راهکار‌های حقوقی مناسب در این زمینه را بررسی و از آن مهم‌تر اختیارات قانونی و حقوقی والدین در قبال نقش حقوق کودکان در فضای مجازی را واکاوی کند.
«فضای مجازی»! دو واژه جدید که فضای روابط اجتماعی را دچار تحول کرد و در کوتاه‌ترین زمان ممکن توانست در زندگی مردم جا باز کند و به دنبال آن در فضای خانه و خانواده رخنه کرد. نسل جدیدی که اجتناب از آن بی‌فایده است و کارکرد‌های مختلف آن به خصوص در سال‌های ورود ویروس کرونا شرایط استفاده برای نسل‌های جدید را تغییر داد؛ نسلی که هنوز با بسیاری از موضوعات نامأنوس بود و از سر اجبار خود را تطبیق داد، حتی اگر آمار‌ها هم مشخص نباشد، اما وضعیت فعلی جامعه و نگاه ما به اطرافیان خود گویای این حقیقت است که میزان غرق‌شدگی نسل‌های جدید در فضای مجازی به چه میزان است. در همین چند سال اخیر بار‌ها و بار‌ها شاهد آسیب‌های وارده در فضای مجازی در مورد کودکان و نوجوانان بوده‌ایم، حتی در خبر‌ها به نقل از برخی مسئولان خواندیم که پرونده‌های جرائم کودکان افزایش یافته است که برآورد‌ها حکایت از همین ولنگاری فضای مجازی و چارچوب نامشخص قوانین در مورد امنیت‌سازی کودکان دارد.
گستردگی دامنه آن، مخفی‌بودن هویت کاربران، سرعت بالا، فرا مرزی‌بودن، فقدان مکانیسم اعمال صلاحیت بر حوزه شناخت و ادراک کاربران تأثیر عمیقی دارد و افراد به خصوص کودکان و نوجوانان را با خطرات خاص مواجه می‌کند.
این مهم از چندین بعد قابل بررسی و ارزیابی است، اما شاید محوری‌ترین چالش‌ها مربوط به آسیب‌هایی است که در نگاه بیرونی متوجه کودکان و نوجوانان می‌شود و دیگری ناکافی‌بودن ظرفیت‌های محدودیت‌زا یا امنیت‌آور از طریق والدین برای فرزندان‌شان است.
چالش‌های کودکان و نوجوانان در بهره‌برداری از فضای مجازی
اخیراً یکی از مسئولان حوزه فضای مجازی در خصوص چالش‌های فراروی کودکان و نوجوانان در فضای مجازی طی گفت‌وگویی اعلام داشته است که کودکان با شش چالش مواجه هستند. فارغ از نقد و نظر‌های مختلف موجود در این باره، اما شاید برای عموم مخاطبان و خانواده‌ها این پرسش مطرح شود که برای رفع چالش یا سایر مشکلات مربوط به فضای مجازی در نسل‌های جدید چه باید کرد؟
شش چالش موجود در نگاه این مسئول مبتنی بر حریم خصوصی، رویارویی ناخواسته با محتوا‌های نامناسب، ارتباطات خطرناک و نادرست احتمالی کودکان در فضای مجازی، آسیب از طریق بدافزار، سوءاستفاده مالی شیادان از کودکان و نوجوانان و پیوند بیش از اندازه کودک با فضای مجازی است.
نخستین چالش، مسئله حریم خصوصی است که به دلیل عدم‌مهارت کودکان و نوجوانان بسیار آسان مورد دستبرد دیگران واقع می‌شود. این گروه سنی ملاحظات افراد بزرگسال را در رعایت حریم خصوص ندارند و ممکن است دچار آسیب‌های جدی شوند.
دومین مخاطره، رویارویی با محتوا‌های نامناسبی است که ناخواسته ممکن است کودک با آن روبه‌رو شود. به گفته برخی روان‌شناسان، اثر مشاهده برخی تصاویر در سنین پایین آنقدر عمیق است که نیاز به درمان دارد.
چالش بعدی، ارتباطات خطرناک و نادرست احتمالی کودکان در فضای مجازی است که ممکن است حتی امنیت فیزیکی آنان را به مخاطره بیندازد.
چهارمین آسیب، وجود بدافزار‌هایی است که به دلیل مهارت فنی پایین کودکان و نوجوانان، آنان را به دام می‌اندازد. افرادی وجود دارند که از طریق بدافزار‌ها کودکان و نوجوانان را دچار آسیب می‌کنند.
مشکل بعدی نیز به سوءاستفاده عده‌ای شیاد از کودکان و نوجوانان اختصاص دارد، به عبارت بهتر، ممکن است عده‌ای از سودجویان به بهانه ارائه سرویس‌هایی به این گروه سنی، هزینه‌های زیادی از آنان دریافت کنند.
در نهایت نیز پیوند بیش از اندازه کودک با فضای مجازی ممکن است بر رشد طبیعی، فیزیکی و اجتماعی وی اثر بگذارد. به عبارت دیگر کسب مهارت‌ها و شکوفایی استعداد‌های وی به دلیل استفاده بیش از اندازه از فضای مجازی خدشه‌دار شود.
مقایسه تطبیقی از تلاش سایر کشور‌ها
باید گفت مشکلات دنیای جدید معطوف به کشور ما نیست و همه با آن درگیر هستند. در سال۲۰۱۶ اتحادیه اروپا قانون GDPR را با هدف حفاظت از داده‌های کاربران در فضای مجازی به تصویب رساند که بخش هشتم این قانون به کودکان و میزان ارائه خدمات به آن‌ها مربوط می‌شود. بر اساس قانونی که اتحادیه اروپا تصویب کرده است، پردازش داده‌های یک کودک و نمایش محتوا با توجه به سلیقه او فقط در صورتی ممکن است که کودک بالاتر از ۱۶سال سن داشته باشد و در صورتی که کودک کمتر از این سن داشته باشد، پردازش داده برای او فقط در صورتی مجاز است که والدین او اجازه داده باشند.
در بند۵۸ این قانون نیز به طور مستقیم اعلام شده است، محتوایی که برای کودکان نمایش داده می‌شود، باید روشن، ساده و قابل فهم باشد، حتی در تبلیغات! علاوه بر این کنوانسیون جرائم سایبری در فضای دیجیتال نیز تصویب شده است که بر اساس این کنوانسیون تمامی اقدامات مرتبط با هرزه‌نگار کودکان در گروه جرائم سایبری دسته‌بندی می‌شود.
در انگلستان نیز برای حفاظت از کودکان قوانین سختگیرانه‌ای به تصویب رسیده است. به طور کلی سایت‌ها باید کمترین میزان جمع‌آوری اطلاعات از کودکان را داشته باشند و از دادن دسترسی برای محتوای بزرگسالان به کودکان نیز خودداری کنند. گفتنی است انگلستان برای تخطی از این قانون جریمه ۲۲میلیون دلاری یا ۴درصد از گردش مالی یک سال شرکت خاطی را مصوب کرده است.
در امریکا هم در سال۱۹۹۸ قانون کوپا به تصویب رسید که بر اساس آن هیچ شرکت تجاری یا تحقیقاتی حق ندارد، بدون اجازه والدین اطلاعات کودکان را جمع‌آوری کند. علاوه بر این کمیسیون فدرال تجارت امریکا قانونی را به تصویب رسانده است که بر اساس آن هرگز نباید موقعیت مکانی کودکان رهگیری شود و از دسترسی کودکان به محتوای بزرگسالان نیز خودداری شود. فروشگاه‌های آنلاین نیز باید روی برنامه‌های در دسترس برای کودکان تمرکز کنند و محتوای بزرگسالان را برای کودکان به نمایش نگذارند.
آلمان اولین کشوری بود که آیین‌نامه توافقی اپراتور‌های همراه را برای حمایت از کودکان در سال۲۰۰۵ میلادی امضا کرد. بر اساس این آیین‌نامه، اپراتور‌های (اینترنت) موبایل موظف می‌شوند دسترسی به مطالب غیرقانونی را محدود و با تعبیه نظام‌های شناسایی، دسترسی به مطالب پورنوگرافی را برای کاربران زیر سن قانونی مسدود کنند. همچنین چند سالی است که کشور آلمان در چند شهر فدرال، روش‌های استفاده امن‌تر از اینترنت را درون برنامه آموزشی مدارس نیز قرار داده است و قصد دارد به دروس اجباری مدارس اصلی تمام ایالت‌های آلمان تبدیل کند، ضمن اینکه آلمان به عنوان اپراتور اصلی در قاره اروپا، یکی از کشور‌های پیشتاز حمایت از حقوق کودکان در فضای مجازی و دیجیتال است.
نقاط مغفول‌مانده و بی‌پاسخ
حامد منکرسی، معاون سازمان فناوری اطلاعات ایران با اشاره به اینکه در هر ثانیه حداقل دو کودک برای اولین بار وارد فضای مجازی می‌شوند، گفت: اگر فرهنگ‌سازی و آموزشی برای ورود به این حوزه نداشته باشیم و امکانات فنی آن را فراهم نکنیم، به طور یقین آسیب‌ها و مشکلات زیادی در آینده پیش روی ما خواهد بود.
وی با اشاره به مسئولیت این سازمان در اجرای سند حفاظت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی، مصوب شورای عالی فضای مجازی اظهار کرد: این سازمان در حوزه پیام‌رسان‌ها فعالیت‌های تنظیم‌گری را آغاز کرده است و نظارت والدین و حفظ حریم حفاظت‌شده برای کودکان و نوجوانان به عنوان یکی از موضوعاتی که در این بستر مهم است، مورد توجه قرار داده است، به همین منظور، پیام‌رسان‌ها ملزم شده‌اند قابلیت‌های فنی را فراهم کنند و نظارت کاملی بر انجام این فعالیت‌ها می‌شود، با این حال یکی از مهم‌ترین نقاط مغفول‌مانده اختیارات قانونی و حقوقی والدین در قبال نقش حقوق کودکان در فضای مجازی است. این سؤالات مطرح است که در چه قلمروی در قبال حقوق کودک در فضای دیجیتال و مجازی، اختیاراتی متوجه والدین کودکان است؟ معیار‌های تعیین اختیارات مزبور چیست؟ اختیارات والدین چگونه باید اجرایی شود که تضمین رعایت حقوق کودکان نه نقض حقوق کودکان را دربرداشته باشد؟ چه مسئولیت‌هایی بر عهده والدین در قبال حقوق کودکان در فضای مجازی است که اگر در اجرای آن کوتاهی یا بی‌مبالاتی صورت گیرد، باید پاسخگو باشند؟ چه ساختار‌های اجتماعی یا بستر‌های روانی ممکن است موجب سوءعملکرد والدین یا بهبود عملکرد‌های آنان شود؟ دولت و نهاد‌های عمومی در قبال اختیارات و مسئولیت‌های والدین در حوزه حقوق کودکان در فضای مجازی چه تعهدات ایجابی یا سلبی بر عهده دارند و چگونه با نقض حقوق کودکان برخورد می‌کنند؟ آیا اصولاً حقوق کودکان در فضای دیجیتال برای عموم مردم شناخته شده است یا هر کس بنا به سلیقه خود رفتار می‌کند و همین امر افراط و تفریط‌های متنوع را در پی دارد؟ چه آموزش‌هایی در این حوزه‌ها مورد نیاز است تا والدین نقش خود را به درستی ایفا کنند؟ چه تجربیات قابل توجهی در سطح جهانی وجود دارد که می‌تواند برای حمایت از ایفای نقش مثبت والدین در فضای دیجیتال مورد مطالعه قرار گیرد؟ نظام حقوقی ایران در خصوص موضوع مورد بحث، چه نگرشی را مقرر کرده است؟ بستر‌های روانی و اجتماعی جامعه ایران تا چه میزان برای ایفای نقش مثبت والدین در قبال حقوق کودک در فضای دیجیتال تناسب دارد؟ برای بهبود وضعیت موضوع مورد بحث، در حال حاضر و آینده چه باید کرد؟
نتیجه‌گیری
در ایران نیز در سال۱۴۰۰ شورایعالی فضای مجازی سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی را به تصویب رساند. هدف از تصویب این مصوبه فراهم‌کردن محیطی خاص برای کودکان در فضای مجازی در چارچوب قانون اسلامی- ایرانی است، هر چند باید منتظر اجرای سند صیانت ماند، اما با این حال بازهم در برخی موضوعات مهم غفلت‌هایی صورت گرفته است که ناکافی بودن سند را گوشزد می‌کند، چه بسا که طبق آمار ارائه‌شده از سوی مسئولان، بیش از هر زمانی باید نگران این حجم از ورود کودکان به عرصه مجازی بود. در واقع دستاورد این سند باید اینگونه باشد که هم اینترنت کودکان مستقل از اینترنت عمومی جامعه باشد و هم تولید محتوای گسترده‌ای مخصوص کودکان و نوجوانان در فضای اینترنت صورت گیرد و امکاناتی را در اختیار والدین و خانواده‌ها برای کمک به فرزندان‌شان قرار دهد.
