جوان آنلاین: ایران در آستانه ثبت فصلی تازه در تاریخ فضایی خود قرار دارد. ماهواره «دونما- ۱»، ساخته‌دست جوانان یک شرکت دانش‌بنیان، آماده پرتاب شده و قرار است تا پایان سال به مدار برود. این گام، نه‌تنها ادامه مسیر «کوثر» و «هدهد» به شمار می‌رود، بلکه نشانه‌ای روشن از بلوغ بخش خصوصی فضایی ایران و در آینده‌ای نزدیک توانایی برای حضور در رقابت جهانی است. در روزگاری که فناوری فضا به میدان نبرد ابرقدرت‌ها تبدیل شده، ظهور شرکت‌هایی، چون امید فضا نشان می‌دهد که «دانش‌بنیان بودن» در ایران دیگر صرفاً یک شعار نیست، بلکه به موتور محرک خوداتکایی فناورانه تبدیل شده. «دونما- ۱» ثمره‌ترکیب جسارت و دانش است، ماهواره‌ای که قرار است برای نخستین‌بار، دو مأموریت سنجش از دور و اینترنت اشیا را در قالب یک ماهواره واحد تلفیق کند و گام سوم برای تشکیل منظومه «دونما» باشد! پشت این پرتاب اما، روایتی است از اعتماد به نسل جوان، مدیریت دانش بومی و ریسک‌پذیری هوشمندانه بخش خصوصی. در شرایطی که رقابت جهانی بر سر مدار‌ها هر روز تنگ‌تر می‌شود، چنین حرکت‌هایی می‌تواند صنعت فضایی کشور را از حاشیه به متن برساند و به الگویی الهام‌بخش برای دیگر حوزه‌های فناوری تبدیل شود. اکنون، در آستانه پرتاب «دونما- ۱»، همه نگاه‌ها به آسمان دوخته شده‌است، جایی که نه فقط یک ماهواره، بلکه رؤیای خودباوری علمی ایران در مدار قرار خواهد گرفت. «جوان» در رابطه با جزئیات این ماهواره با حسین شهرابی، مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان امید فضا گفتوگو کرده‌است.
در طراحی «دونما- ۱» چه تغییراتی نسبت به ماهواره‌های قبلی (هدهد و کوثر) ایجاد شد تا عملکرد مطمئن‌تری در مدار داشته‌باشد؟
هر پرتاب در صنعت فضا، بخشی از مسیر یادگیری است. پرتاب‌های «کوثر» و «هدهد» به ما تجربه‌های ارزشمندی دادند و کمک کردند تا بفهمیم در کدام بخش‌ها باید طراحی را اصلاح کنیم.
یکی از اصلی‌ترین چالش‌ها در آن پروژه‌ها ارتباط میان سامانه «کنترل وضعیت» و «تأمین توان» بود. این دو سامانه به‌نوعی به هم وابسته بودند و اگر یکی دچار خطا می‌شد، عملکرد دیگری هم مختل می‌شد. در «دونما- ۱» این وابستگی به‌طور کامل برطرف شده تا هر سامانه به صورت مستقل عمل کند.
از طرفی، تعداد سلول‌های خورشیدی افزایش یافته و بخشی از آنها روی بدنه نصب شده‌اند تا حتی در وضعیت‌های ناپایدار اولیه پس از پرتاب هم تولید توان ادامه داشته‌باشد. علاوه بر این، لینک مخابراتی جدیدی در باند S اضافه کردیم که امکان تغییر برنامه‌های کنترلی از زمین را فراهم می‌کند. در مجموع، طراحی «دونما- ۱» بر سه اصل استوار است؛ پایداری، انعطاف‌پذیری و بازیابی از خطا؛ سه مؤلفه‌ای که در همه مأموریت‌های بعدی ما نیز تکرار خواهند شد.
شرکت امید فضا چگونه مسیر توسعه فناوری را با مدیریت ریسک و واقعیت‌های اقتصادی ترکیب می‌کند؟
ما باید واقع‌بین باشیم؛ پرتاب‌های «کوثر» و «هدهد» خودشان بخشی از برنامه‌های آزمایشی ما هستند. در صنعت فضا به چنین مأموریت‌هایی «نمایش فناوری در مدار» یا IOD گفته می‌شود، مشابه همان چیزی که در صنایع دیگر به آن «نمونه اولیه حداقلی» یا MVP می‌گویند.
این مأموریت‌ها برای اثبات توانمندی طراحی شده‌اند، نه صرفاً نتیجه نهایی. بر همین اساس، ما پیش‌بینی کرده‌ایم که چند پرتاب دیگر هم در همین قالب انجام شود تا مسیر فناوری‌مان تثبیت گردد.
اما چون ما یک شرکت خصوصی هستیم، توسعه فناوری باید همراه با پایداری اقتصادی باشد. به همین دلیل حتی در همین مرحله‌آزمایشی هم قرارداد‌هایی با سازمان فضایی بستیم که طبیعتاً پرریسک هستند، اما نشان‌دهنده جسارت بخش خصوصی کشور هستند.
انتظار شما از نهاد‌های دولتی و نظارتی برای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان فضایی چیست؟
وقتی یک شرکت دانش‌بنیان (خصوصی) برای ورود به زیست‌بوم فضایی کشور سرمایه‌گذاری می‌کند و مأموریت‌های پرریسک را می‌پذیرد، طبیعی است که انتظار داشته باشد نهاد‌های دولتی نیز وظیفه خود را در پوشش ریسک انجام دهند. در برنامه توسعه هفتم به صراحت آمده که دولت موظف است برای پروژه‌های منظومه‌های ماهواره‌ای که توسط بخش خصوصی سرمایه‌گذاری می‌شود، پوشش ریسک دهد. ما انتظار داریم سازمان فضایی ایران و معاونت علمی ریاست جمهوری برای اجرای این ماده قانونی راهکار‌های عملی ارائه دهند.
خوشبختانه اخیراً در معاونت علمی، طرحی برای بیمه فعالیت‌های دانش‌بنیان مطرح شده و ما امیدواریم جزو نخستین شرکت‌هایی باشیم که از آن بهره‌مند می‌شوند. این گام می‌تواند بخش مهمی از نگرانی‌های مالی و عملیاتی شرکت‌های فعال در حوزه فضایی را کاهش دهد.
با این حال باید بگویم یکی از مشکلات جدی، نگاه محافظه‌کارانه برخی نهاد‌های نظارتی است. متأسفانه در یک سال گذشته شاهد رویکردی معکوس بوده‌ایم؛ به جای تسهیل، گاهی رفتار‌ها به گونه‌ای است که انگیزه مدیران و شرکت‌های فعال را کاهش می‌دهد. من در دیدار خود با مقام معظم رهبری در نمایشگاه «پیشگامان پیشرفت» نیز همین نگرانی را مطرح کردم. ایشان در همان دیدار به‌طور صریح بر ضرورت حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و کاهش موانع نظارتی تأکید کردند، اما متأسفانه هنوز به منویات رهبر معظم انقلاب عمل نشده و تغییر محسوسی در عملکرد نهاد‌های نظارتی ندیده‌ایم.
به نظر من، اگر نهاد‌های نظارتی با درک درست از شرایط پرریسک حوزه فضا عمل کنند، می‌توانند به جای مانع، مشوق رشد و نوآوری باشند، زیرا اکنون، ایران در آستانه ورود به مرحله جدیدی از رقابت جهانی در صنعت فضا قرار دارد و هر گونه کندی یا مانع‌تراشی در این مسیر، می‌تواند به تضعیف جایگاه کشور منجر شود.
چه اقداماتی برای مدیریت دانش، بهبود فرایند طراحی و افزایش اطمینان مأموریت‌های فضایی انجام داده‌اید؟
قطعاً مدیریت دانش و تجربه در پروژه‌های فضایی اهمیت حیاتی دارد. ما هم در «امید فضا» تلاش کرده‌ایم حداکثر بهره را از این دو مؤلفه ببریم. یکی از اقدامات مهم ما، تشکیل تیمی مستقل خارج از گروه اصلی طراحی ماهواره بود تا با نگاه بیرونی، بر فرایند‌های طراحی نظارت مشورتی داشته باشد. این تیم نقش منتقد و ناظر فنی را ایفا می‌کند و خوشبختانه همین کار باعث شد که بخشی از ایراد‌های طراحی حتی در پروژه جدید پیش از پرتاب شناسایی و اصلاح شود.
در کنار این، ما تمرکز ویژه‌ای بر مستندسازی فرایند‌ها داشته‌ایم. امروز حجم مستندات فنی ما چندین برابر شده و مستندسازی به‌نوعی بخشی از روند کاری تیم تلقی می‌شود، نه صرفاً کاری جانبی. این موضوع باعث شده تجربه‌های موفق و حتی شکست‌های جزئی، در پروژه‌های بعدی به‌طور کامل منتقل شوند و چیزی از دست نرود.
در کنار مدیریت دانش داخلی، آیا در حوزه همکاری‌های بین‌المللی یا زیرساخت‌های عملیاتی هم تغییراتی برای کاهش ریسک مأموریت‌ها داشته‌اید؟
بله، تعاملات بین‌المللی همچنان برای ما اهمیت دارد، چون در هر مأموریت فضایی سه بخش اصلی نقش حیاتی دارند؛ پرتابگر، ایستگاه زمینی و خود ماهواره. در پرتاب نخست، ما از پرتابگر‌های بین‌المللی با قابلیت اطمینان بالا استفاده کردیم و در پرتاب جدید نیز همین سیاست را ادامه داده‌ایم تا ریسک مأموریت از این ناحیه کاهش یابد. در بخش ایستگاه زمینی، تجربه نشان داد که همکاری با شبکه‌های بین‌المللی بسیار مفید است. در پرتاب «هدهد» ما از ظرفیت چند ایستگاه خارجی استفاده کردیم که نقش مؤثری در دریافت داده‌ها داشتند، در حالی‌که در پروژه «کوثر» تنها از ایستگاه‌های داخلی بهره بردیم. نتیجه این تجربه باعث شد برای مأموریت فعلی، ترکیبی از هر دو را در نظر بگیریم. از یک‌سو در داخل کشور در حال ساخت ایستگاه زمینی اختصاصی خودمان هستیم تا بتوانیم مدیریت و کنترل را از داخل انجام دهیم و از سوی دیگر همچنان از ظرفیت اجاره‌ای ایستگاه‌های بین‌المللی برای دریافت تصاویر محموله استفاده خواهیم کرد. اما درباره بخش سوم، یعنی خود ماهواره، همچنان تمام فرایند طراحی و ساخت در داخل کشور و به‌صورت کاملاً بومی انجام می‌شود. البته ما در حال مذاکره برای ایجاد همکاری‌های بین‌المللی در زمینه تکثیر و توسعه منظومه‌های بعدی هستیم تا با مشارکت فنی و مالی شرکای خارجی، هزینه‌ها کاهش یابد و سرعت توسعه بیشتر شود. در مجموع، مجموعه اقداماتی که در طراحی، نظارت، مستندسازی و همکاری‌های عملیاتی انجام داده‌ایم، باعث شده سطح اطمینان مأموریت جدید نسبت به پرتاب‌های قبلی به مراتب بالاتر برود.
با توجه به رشد سریع شرکت‌های فضایی بین‌المللی، شما چگونه قصد دارید در این رقابت جهانی جایگاه خود را تثبیت کنید و فاصله فناورانه با رقبا را کاهش دهید؟
واقعیت این است که ما در حال حاضر چند سالی از رقبای اصلی خود در این حوزه عقب‌تر هستیم و این موضوع را انکار نمی‌کنیم، اما عقب‌ماندگی به‌معنای ناتوانی در جبران نیست. اگر بازار را به درستی بشناسیم و بتوانیم مزیت‌های رقابتی مشخصی برای خودمان تعریف کنیم، قطعاً فاصله قابل جبران است. ما در شرکت «امید فضا» دو مزیت محوری را به‌عنوان پایه رقابت خود در نظر گرفته‌ایم.
اولین مزیت، ترکیب دو مأموریت سنجش از دور و اینترنت اشیاء (IoT) در یک منظومه ماهواره‌ای واحد است. بیشتر شرکت‌های بین‌المللی، این دو مأموریت را به‌صورت جداگانه و در قالب منظومه‌های مستقل دنبال می‌کنند، اما ما نخستین مجموعه‌ای بودیم که ایده ادغام این دو مأموریت را در یک سامانه مطرح کردیم. این رویکرد باعث می‌شود با هزینه‌ای کمتر، چند مأموریت مختلف به طور همزمان انجام شود. در عمل، این یعنی افزایش بازده اقتصادی، تنوع‌بخشی به بازار و ایجاد توان رقابتی در زنجیره ارزش صنعت فضایی.
دومین مزیت رقابتی ما، تمرکز بر کاهش چشمگیر هزینه‌ها با استفاده از فناوری‌های تحول‌آفرین است.
به طور طبیعی، به دلیل تفاوت ارزش پول ملی و قدرت خرید داخلی، ما در مقایسه با شرکت‌های خارجی از یک مزیت نسبی هزینه‌ای برخورداریم، اما تنها تکیه بر این عامل کافی نیست. به همین دلیل در برنامه داخلی شرکت، پروژه‌ای تعریف کرده‌ایم که هدف آن دستیابی به «کاهش قیمت نمایی» در طراحی و ساخت ماهواره‌هاست. این برنامه چالشی، تیم‌های فنی ما را وادار می‌کند از روش‌های نوآورانه برای کاهش هزینه و افزایش بهره‌وری استفاده کنند.
ترکیب این دو مزیت، یعنی ادغام مأموریت‌ها در یک منظومه و کاهش نمایی هزینه‌ها، مسیر رقابتی ما را در برابر شرکت‌های بزرگ بین‌المللی هموار می‌کند. ما باور داریم با تکیه بر این رویکرد، می‌توانیم نه‌تنها فاصله موجود را جبران کنیم، بلکه در برخی حوزه‌ها حتی به جایگاهی پیشرو نیز برسیم.
در سطح بین‌المللی، با توجه به عضویت ایران در سازمان‌های بزرگی مانند بریکس و شانگهای، آینده همکاری‌های فضایی کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا این تعاملات می‌تواند فرصت‌هایی تازه برای بخش خصوصی فضایی ایران ایجاد کند؟
من معتقدم در شرایط فعلی، فضای بین‌المللی بیش از آنکه برای ما محدودیت ایجاد کند، فرصت‌های ارزشمندی در اختیارمان قرار داده‌است. عضویت ایران در دو سازمان بزرگ و تأثیرگذار «بریکس» و «شانگهای» باعث‌شده بستر‌های همکاری در حوزه‌های علمی و فناورانه، از جمله فناوری فضایی، برای کشور ما بیش از گذشته فراهم شود.
این دو مجموعه، هم از نظر وسعت جغرافیایی و هم از لحاظ جمعیت، بازار و توان فناوری، بخش قابل‌توجهی از جهان را در بر می‌گیرند. در واقع می‌توان گفت ظرفیت‌هایی که در بریکس و شانگهای جمع‌شده، تقریباً تمامی عناصر لازم برای شکل‌گیری همکاری‌های بزرگ فضایی را دارد؛ از دانش فنی گرفته تا زیرساخت پرتاب، ایستگاه‌های زمینی و شبکه تبادل داده‌است.
از این منظر، نه‌تنها ما در این حوزه دچار محدودیت نیستیم، بلکه اگر از این فرصت‌ها بهره نگیریم، در واقع کوتاهی کرده‌ایم. حضور فعال در این سازمان‌ها برای ما به منزله یک پنجره باز به سوی همکاری‌های چندجانبه و هم‌افزایی منطقه‌ای در صنعت فضایی است، بنابراین نگاه من این است که ایران در عرصه بین‌المللی فضایی، اکنون در موقعیت فرصت قرار دارد، نه محدودیت.
