جوان آنلاین: غلامرضا امیرخانی، استادیار تاریخ ایران اسلامی و رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی در گفتوگو با «جوان» به تأثیر زبان فارسی بر هویت تاریخی و فرهنگی ایرانیان اشاره کرده و می‌گوید: خوشبختانه زبان فارسی در کشور ما روز به روز زنده‌تر و بالنده‌تر می‌شود. به رغم تهدید‌هایی که وجود دارد، زبان فارسی بر خلاف بسیاری از زبان‌ها که در معرض نابودی قرار دارند، نشان داده می‌تواند با ابزار‌های جدید، با رایانه و فضای مجازی سازگار شود و از این آزمون هم سربلند بیرون بیاید. متن کامل گفتوگو را در ادامه بخوانید.
آقای دکتر امیرخانی، شما به‌عنوان رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی، زبان فارسی را چگونه عنصری در هویت تاریخی و فرهنگی ایرانیان می‌دانید؟
اقوام مختلف ایرانی مانند دانه‌های تسبیح در کنار هم هستند و آنچه نخ این دانه‌ها بوده، زبان فارسی است. زبانی که ریشه‌ای بالغ بر ۲ هزار سال دارد. فارسی‌ای که امروز در اختیار ماست، آمیخته با زبان و واژگان زیبای عربی است و همین آمیخته شدن موجب شده شاهکار‌های بزرگی در زبان فارسی پدید آید، مثل گلستان و بوستان، مثنوی مولوی و خمسه نظامی. همه اینها در واقع نشان‌دهنده پویندگی و بالندگی زبان فارسی‌اند، یعنی فارسی پهلوی و در ادامه سیر تطور زبان فارسی و آمیختگی آن با زبان و واژگان عربی، تماماً مسیری برای به کمال رسیدن زبان فارسی پدید آورده است. هیچ ایرانی‌ای نیست که به مفاخر و گنجینه زبان فارسی از فردوسی گرفته تا سعدی، حافظ، نظامی، مولوی، جامی، عطار و سنایی، افتخار نکند. زبان فارسی که از حیث گنجینه متون ادبی، جزء چند زبان برتر دنیاست، زبانی است که در واقع موجبات وحدت بیشتر مردمان خوب و دوست‌داشتنی سرزمینی به نام ایران را فراهم آورده است.
برای علاقه‌مندان جوان، چه منابعی را از میان آثار خطی و سندی موجود پیشنهاد می‌کنید تا شناخت عمیق‌تری از فردوسی و زبان فارسی به‌دست آورند؟
امروز هم در کتابخانه‌های مهم خارج از کشور و هم کتابخانه‌های داخل، نسخه‌های نفیس و کهنی از شاهنامه فردوسی را نگهداری می‌کنند، از جمله، در کتابخانه ملی چند نسخه کهن و قابل توجه وجود دارد که قدمت آنها به قرون هفتم و هشتم هجری می‌رسد. نکته دیگر این است که شاهنامه عرصه هنرنمایی هنرمندان ایرانی در طول قرون و اعصار بوده است. به همین دلیل، شاهنامه‌ای معروف به شاهنامه دموت را داریم که شاید از حیث نسخه‌هایی که دارای تصویر هستند و جنبه هنری دارند، جزء قدیمی‌ترین‌ها باشد. بعد از آن، شاهنامه مشهور بایسنقری را داریم که امروزه در کاخ گلستان نگهداری می‌شود. شاهنامه‌های طهماسبی را داریم که مربوط به دوره صفوی است و می‌بینیم در همه دوره‌ها، هنرمندان، نگارگران، کتاب‌آرایان و مذهبان اهتمام خاصی به شاهنامه داشته‌اند. به همین دلیل است که ما نسخه‌های نفیسی از شاهنامه در اختیار داریم. این روند تا امروز هم ادامه داشته است. یعنی وقتی به دوره قاجار می‌رسیم و می‌بینیم چاپ سنگی رایج می‌شود، یکی از آثاری که بسیار مورد توجه قرار گرفته، شاهنامه است.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی چه مسئولیتی در حفظ و ترویج زبان فارسی برای نسل‌های آینده دارد؟
کتابخانه ملی گنجینه‌ای ارزشمند از نگاشته‌های ایرانیان و آفریده‌های فکری آنها از گذشته تا حال را در خود جای داده است. این آثار، چه به زبان فارسی، چه به زبان عربی و چه به سایر زبان‌ها، بخشی از میراث فرهنگی ما هستند. طبیعی است که این نسخه‌های خطی یا آثار و اسناد، گنجینه‌ای از زبان فارسی محسوب می‌شوند که در آنها بسیاری از مباحث و سیر تطور زبان فارسی و واژگان قابل ردیابی و بررسی است. به همین دلیل، کتابخانه ملی به‌عنوان نگهبان میراث مکتوب کشور، وظیفه حفظ این آثار را برای آیندگان و همچنین اشاعه و ارائه آنها به نسل جوان، محققان، پژوهشگران و دانشجویان به عهده دارد.
چالش‌ها و فرصت‌های زبان‌های مادری در فضای دیجیتال امروز چیست و کتابخانه ملی چه نقشی در این زمینه می‌تواند ایفا کند؟
توجه تمامی ارگان‌های دولتی، سازمان‌ها، کتابخانه‌ها، نهاد‌های پژوهشی، دانشگاه‌ها و همچنین صدا‌و‌سیما به حفظ و صیانت از زبان فارسی، چاره و راهکاری برای مقابله با این چالش خواهد بود. نه‌تنها زبان فارسی، بلکه زبان‌هایی که مربوط به کشور‌های مهمی مثل آلمان، فرانسه و دیگر زبان‌هایی که ممکن است به اندازه آنها شهرت نداشته باشند، نیز در معرض تهدید قرار دارند. در حال حاضر، با هژمونی که زبان انگلیسی در دنیا دارد، این احساس وجود دارد که بسیاری از زبان‌ها ممکن است تضعیف شوند. برخی زبان‌ها شاید همین الان هم در معرض نابودی قرار گرفته باشند و تعداد گویشوران‌شان به شدت کاهش یافته باشد.
جایگاه کتابخانه ملی در تقابل با تهدید‌های نرم‌افزاری و زبانی امروز، مانند فراموشی واژگان اصیل فارسی، چیست؟
این روند فزاینده تهدید زبان‌ها، به‌ویژه زبان‌های محلی و قومی، نگرانی‌های بسیاری را برانگیخته است و یونسکو از ۲۰ سال پیش به مسئله تنوع زبانی و فرهنگی پرداخته است. بسیاری از کشور‌های دنیا هزینه‌های زیادی را برای حفظ زبان‌های ملی خود می‌کنند. خوشبختانه زبان فارسی در کشور ما روز به روز زنده‌تر و بالنده‌تر می‌شود. به‌رغم تهدید‌هایی که وجود دارد، زبان فارسی بر خلاف بسیاری از زبان‌ها که در معرض نابودی قرار دارند، نشان داده می‌تواند با ابزار‌های جدید، با رایانه و فضای مجازی سازگار شود و از این آزمون هم سربلند بیرون بیاید. اتفاقاً فضای مجازی و عصر دیجیتال می‌تواند به معرفی بهتر زبان فارسی، شاهکار‌های آن و متون نظم و نثر فارسی به جهانیان کمک کند.
اگر فردوسی امروز زنده بود، فکر می‌کنید زبان فارسی امروز را چگونه می‌دید؟ و ما از او چه می‌آموختیم؟
برداشت شخصی من این است که اگر فردوسی زنده بود، قطعاً بسیار خوشحال می‌شد که می‌دید اشعاری که در هزار سال پیش سروده، هم‌اکنون از سوی ایرانیان خوانده می‌شود، فهمیده می‌شود و در همه جا صحبت از او، اشعار او و شاهنامه اوست. ایرانیان به وجود او افتخار می‌کنند، با هر نوع بینش و نگرشی که دارند. قطعاً فردوسی افتخار می‌کرد بسیاری از افراد در طول این قرون گذشته سعی کرده‌اند از شاهنامه او تقلید کنند و منظومه‌های حماسی بسرایند.
برای شما، زیباترین واژه فارسی که حامل معنا، موسیقی و فرهنگ باشد، چیست؟
به نظر من، شاید زیباترین واژه‌ای که در شاهنامه به کار رفته و کاملاً ریشه در زبان فارسی دارد، واژه «دانش» باشد. این کلمه، قطعاً یک کلمه پارسی است و نیاز به توضیح ندارد، چون معنای آن برای همگان آشکار است. فردوسی هم در چند بیت به‌طور مشخص از این واژه استفاده کرده است. به‌عنوان مثال، علاوه بر بیت معروف «توانا بود هر که دانا بود / ز دانش دل پیر برنا بود»، که من خیلی به آن علاقه دارم، در بیت دیگری هم می‌گوید: «هر دانشی، چون سخن بشنوی / از آموختن یک زَمان نَغنَوی.»
