طبق تعریف جامع شهرسازی و مدیریت شهری «فضای سبز، بخشی از محیط شهری تحت پوشش درختان، گل‌ها، چمن‌ها و سایر گیاهان است که براساس نظارت و مدیریت انسان، احداث، حفظ و نگهداری می‌شود»،سرانه فضای سبز نیز میانگین سهمی است که به هر شهروند اختصاص می‌باید.
سازمان ملل متحد در مطالعات زیست اقلیمی انسانی (بیوکلیماتیک) خود، سرانه «20 تا 25 مترمربع» را به عنوان شاخص جهانی فضای سبز اعلام کرده‌است.
این شاخص در کشورمان براساس مطالعات وزارت راه‌وشهرسازی، بین «7 تا 12 مترمربع» است. بخشی از این فاصله چشمگیر، به خاطر اقلیم خشک ایران است و بخشی دیگر نیز به سوء‌مدیریت‌ها، تصمیمات نادرست مدیران شهری و البته تخلفات شهرسازی بر‌می‌گردد.
** یک سرانه، با چند روایت
متاسفانه این شاخص کیفی که از معیارهای سلامت شهر و شهروندان است، در شهر تبریز تا حدود بسیاری زیادی، از ریشه علمی خود فاصله گرفته است.
جواد رحمتی، معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار آذربایجان شرقی اخیراً سرانه فضای سبز واقعی در شهر تبریز را کمتر از 7 مترمربع عنوان کرده است.
حمید قاسمی، مدیرکل حفاظت از محیط‌زیست استان نیز مدتی پیش، تقریباً همین آمار را تائید کرد و سرانه فضای سبز تبریز را در حد 6 مترمربع عنوان کرد.
اما این شاخص علمی وقتی از بخش دولتی، وارد شهرداری می‌شود، جهش معناداری پیدا می‌کند.
مسعود برزگر جلالی، مدیرعامل سازمان سیما منظر و فضای سبز شهرداری تبریز چند روز پیش، سرانه فضای سبز تبریز را ۱۶متر خواند و مدعی شد این سرانه، با سرانه شهرهای تهران، اصفهان و مشهد برابری می‌کند!
پیش از او علی مدبر مدیرعامل سابق سازمان پارک‌ها و فضای سبز بود که گفته بود سرانه فضای سبز تبریز با احتساب پارک های محله‌ای و منطقه‌ای به 15.5 متر می‌رسد.
محمدحسین حسن‌زاده نیز پیش از مدبر، مدیر سازمان پارک‌ها بود و در دوره مسوولیت خود، گفته بود که با احتساب جمعیت 1.6میلیون نفری شهر تبریز، سرانه فضای سبز تبریز حدود 18 مترمربع است.
این یعنی، برای بحث در مورد وضعیت فضای سبز تبریز، زیاد نباید روی این عدد حساب کنیم و باید به ریشه‌ها و مشاهدات واقعی روی بیاوریم.
** نقش ساختوسازهای غیرقانونی در تخریب فضای سبز
تصاویر قدیمی و روایت افراد سن‌وسال‌دار نشان می‌دهد، زوال باغ‌شهر قدیمی تبریز، یک جریان ریشه‌ای و گسترده بوده‌است. بخش اعظمی از این جریان را باید در تغییر کاربری ها و سوداگری‌های زمین جست. فضای سبز، جزوی از برنامه‌های شهرسازی است و تصمیماتی که در حوزه پروانه‌های ساختمانی و کاربری ساخت‌وسازها اتخاذ می‌شود، ارتباط مستقیم با وضعیت زیست‌محیطی شهر دارد.
چندی پیش فریدون بابایی‌اقدم، رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای اسلامی شهر، با بیان اینکه به عنوان کمیسیون معماری و شهرسازی باید بر روند ساختوسازهای شهر تاثیرگذاری داشته باشیم، خاطرنشان کرد: متاسفانه بعضاً حاکمیت مطلوبی بر روند ساخت‌وسازها وجود ندارد. باید مشخص شود چند درصد از ساختوسازهای شهر تبریز از کانال شهرسازی انجام می‌شود و چند درصد خودسرانه انجام می‌شود؟
وی با ذکر مثالی از روند حاکم بر پارک بزرگ گفت: وضعیت بخش‌های مسکونی داخل این پارک باید سریع‌تر تعیین تکلیف شود. این منطقه سال‌هاست که به عنوان پارک بزرگ تعیین شده، اما ساختوسازهای غیرمجاز باعث شده که مساحت این منطقه از ۸۵۰ هکتار به حدود ۵۰۰ هکتار برسد.
زمستان فصل خواب درختان و درختچه‌ها و نهاده‌های گیاهی، و البته فصل برف و سرما و یخبندان است، تصور کنید درختانی که در آغوش طبیعت آرام گرفته‌اند، در برابر حجم هنگفتی از نمک‌آب و مواد شیمیایی چه مقاومتی می‌توانند داشته باشند؟ شهرداری تبریز، در برنامه‌های خدمات زمستانی خود، مدعی استفاده از «محلول‌پاشی» است.
** محلول ناشناخته شهرداری تبریز چیست؟
گفته می‌شود ترکیب این محلول ناشناخته، برای جلوگیری از افشای فرمول شیمیایی، محرمانه است. اما مشاهدات عینی در دوره بهار و تابستان، نشان می‌دهد تاثیر مخرب این محلول، کمتر از نمک نیست و حتی شاید این محلول ناشناخته، همان سنگ نمکی و آب‌نمک خودمان است!
این موضوع را عبدالله تقی‌پور، رئیس کمیسیون خدمات شهری اخیراً تائید کرده و گفته‌است: امروز زمان استفاده از نمک جامد برای برف‌روبی گذشته و باید شهرداری به سمت تکنولوژی‌های جدید که مضرات کمتری برای محیط زیست و شهروندان دارد، حرکت کند.
عضو شورای اسلامی شهر تبریز با انتقاد از اینکه درخواست ما مبنی بر استفاده از روش‌های نوین برف‌روبی از شهرداری تبریز همیشه بی‌جواب باقی مانده است، تصریح کرد: نمک‌پاشی موجب آلودگی آب‌ها و محیط زیست به مدت ۴۰۰ سال می‌شود.
تقی‌پور که سابقه مدیریت در سازمان پارک‌های شهرداری را نیز دارد، از اینکه شهرداری مطالعه‌ای برای توجیه و تبدیل روش‌های سنتی برف‌روبی به CMA که روشی نوین و کم ضرر برای محیط زیست است، انجام نداده، اظهار تاسف کرده‌است.
(CMA ترکیب شیمیایی کلسیم منیزیم استات است که به تنهایی، یا به همراه آب و شن استفاده می‌شود و آسیب زیست‌محیطی آن نزدیک صفر است.)
** فضای سبز، قربانی استبداد تصمیمات عمرانی
در بررسی دلایل درخت‌زدایی از شهر، نباید از تصمیم‌سازی‌های حوزه عمران و توسعه شهری غافل شویم.
تصمیماتی که «پیوست مردمی» در آن، عملاً جایی ندارد. طرح‌هایی که عمدتاً در جلساتی اتخاذ می‌شود که برآوردهای مالی و محاسبات فنی و عمرانی، بر چشم‌انداز اجتماعی و فرهنگی پروژه می‌چربد.
متاسفانه در دو دهه گذشته، درختان شهر، قربانیان نخست پروژه‌های مسیرگشایی و تقاطع‌های غیرهمسطح و اصلاحات ترافیکی بوده‌اند. به یاد بیاوریم حفاری مسیرها و ایستگاه‌های متروی تبریز را که چگونه درختان انبوه شهر را از ائل‌گلی در شرق گرفته تا دانشسرا در مرکز و باغات لاله و قره‌آقاج در غرب، درو کرد.
همزمان پروژه بی.آر.تی هم به جان درختان مسیر شریانی خیابان راه‌آهن و خیابان امام خمینی(ره) افتاد. مسیرگشایی‌های کوچک و بزرگ نیز در جای‌جای شهر ادامه داشت و تصمیمات نادرستی که با عنوان «احیای بافت فرسوده» در محلات قدیمی اجرا می‌شد، سبزی و طراوت را در دل بتن و سیمان دفن کرد.
رسوایی پروژه میدان آذربایجان را از قلم نیاندازیم که چطور ردیف درختان خوش این میدان را به کام لودر فرستاد.
به اینها اضافه کنید رویکرد توسعه عمودی را که هر چه حیاط قدیمی و درخت و گل بود، از زندگی زدود.
** «نگاه عددی» اشتباه راهبردی مدیریت فضای سبز
اینکه تبریز، زمانی باغ‌شهر ایران بود و باغمیشه و قره‌آغاج و باغشمال، کوچه‌باغ، قره‌آقاج، قرمزی‌باغ و فتح‌آباد، سایه سبز خود را بر سر شهر و مردمانش گسترده بودند، حرف تازه‌ای نیست.
بلایی که در کمتر از سه دهه، بر فضای سبز این شهر آمده، بسیار عمیق‌تر از آن است که با درختکاری‌های نمایشی و احداث پارک‌های محله‌ای با نهال‌‌های نحیف و جدول‌کاری و نرده‌گذاری ترمیم شود. این مُسکِن‌ها، نمی‌تواند دردی از شهر دوا کند. نگاه عددی به فضای سبز، اشتباه راهبردی شهرداری تبریز در حوزه فضای سبز است.
سالانه، به خصوص در آستانه بهار، هزاران هزار نهال در گوشه‌وکنار این شهر، با پوشش گسترده تبلیغاتی توسط مدیران و مسوولان شهر اجرا می‌شود، اما هیچ‌گاه گزارشی از آینده این درختان و وضعیت رشد و نمو آن‌ها ارائه نمی‌شود.
اخیراً برزگر جلالی، مدیرعامل سازمان مدیرعامل سازمان سیما،منظر و فضای سبز شهرداری تبریز، تعداد درختان سطح شهر تبریز را کمتر از یک میلیون درخت عنوان کرده و گفته است: باید تعداد درختان تبریز به ۶ میلیون اصله برسد تا برای هر شهروند حداقل چهار درخت وجود داشته باشد که اکسیژن موردنیاز را تامین کند.
وی تاکید کرده است که سال آینده، سال فضای سبز و زیباسازی است، به همین دلیل، برنامه داریم سال آینده یک‌میلیون درخت در سطح شهر تبریز کاشته شود!
با حساب آمار و ارقام آقای برزگرجلالی، تبریز سال آینده به تعداد درخت‌هایی که دارد، صاحب درخت خواهد شد! یعنی سال99، سرانه فضای سبز تبریز دو برابر می‌شود و سال 1400 سه برابر می‌شود! و این همان آفت نگاه عددی به بحث فضای سبز است.
