جوان آنلاین: تهران در روز‌های ۲۷ و ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۴، میزبان یکی از مهم‌ترین گردهمایی‌های علمی کشورهای اسلامی بود. دومین نشست وزیران آموزش عالی OIC- ۱۵ با حضور معاون اول رئیس‌جمهور، وزیر علوم و هماهنگ‌کننده کامستک برگزار شد و فرصتی را برای بررسی چالش‌های علمی و فناوری و توسعه همکاری‌های نوین میان کشورهای اسلامی فراهم کرد.
این اجلاس تنها یک نشست رسمی نبود؛ بلکه نقطه عطفی در تعاملات علمی جهان اسلام محسوب می‌شد؛ جایی که متخصصان و نمایندگان علمی گرد هم آمدند تا مسیر تازه‌ای برای همگرایی فناورانه ترسیم کنند. هوش مصنوعی، یکی از محور‌های کلیدی این نشست، موضوعی بود که کشورهای عضو با حساسیت ویژه‌ای به آن پرداختند؛ فناوری‌ای که می‌تواند تحولی بزرگ در توسعه اقتصادی، اجتماعی و آموزشی جهان اسلام ایجاد کند.
همچنین در کنار گفت‌و‌گو‌های تخصصی، نمایشگاهی از دستاورد‌های دانش‌بنیان و دانشگاهی برگزار شد که ظرفیت‌های علمی کشورهای اسلامی را به نمایش بگذارد، اما مهم‌ترین دستاورد این نشست، تدوین نخستین سند چندجانبه هوش مصنوعی میان کشورهای اسلامی بود؛ سندی که نه‌تنها مسیر تعاملات علمی را روشن‌تر می‌کند، بلکه آینده‌ای تازه و نوآورانه را برای آموزش، پژوهش و فناوری در جهان اسلام رقم می‌زند و بدون شک، این گامی عملی، در مسیر توسعه علمی و فناوری محسوب می‌شود.
دستاورد علمی؛ پیشرفت در سایه تحریم‌ها
محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهور ایران، در دومین نشست وزیران آموزش عالی کشورهای اسلامی، سخنرانی مهمی درباره نقش علم و فناوری در توسعه پایدار جهان اسلام ارائه کرد. او گفت: «هیچ قلمرویی بهتر و چابک‌تر از علم و فناوری نمی‌تواند یکپارچگی ملل مسلمان را تقویت کند.»
عارف با اشاره به دستاورد‌های علمی و فناوری جمهوری اسلامی ایران اظهار داشت: «طی ۴۶ سال گذشته، ایران از یک کشور با زیرساخت‌های محدود علمی به یکی از قدرت‌های علمی منطقه تبدیل شده‌است.»
او ادامه داد: «پیش از انقلاب، تنها ۱۷۶ هزار دانشجو در دانشگاه‌های کشور تحصیل می‌کردند، اما امروز این رقم به بیش از ۳ میلیون نفر رسیده‌است. همچنین، تعداد دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی از ۸۰ مرکز به بیش از ۲هزارو۵۰۰ مرکز افزایش یافته‌است.»
عارف تأکید کرد که ایران به رغم تحریم‌های ظالمانه غرب، توانسته در حوزه‌هایی مانند فناوری نانو، هوافضا، پزشکی، ICT و هوش مصنوعی پیشرفت‌های چشمگیری داشته باشد: «این دستاورد‌ها نشان‌دهنده اراده و توانمندی علمی ایران است که حتی در شرایط سخت تحریم نیز متوقف نشده‌است.»
معاون اول رئیس‌جمهور در بخش دیگری از سخنرانی خود، هوش مصنوعی را به عنوان یکی از مهم‌ترین ابزار‌های تحول اقتصادی و اجتماعی معرفی کرد: «اگر روزی رشد اقتصادی و تجارت، معیار توسعه کشورها بود، امروز علم، فناوری و نوآوری به عنوان موتور محرک پیشرفت شناخته می‌شود.»
عارف همچنین با بیان نقش پررنگ زنان و جوانان در پیشرفت علمی جهان اسلام گفت: «جوانان، خط مقدم پیشرفت‌های علمی جهان هستند. ما باید از انرژی، خلاقیت و قابلیت یادگیری آنها بهره ببریم.»
او پیشنهاد کرد که کشورهای اسلامی باید شبکه‌ای از مراکز تحقیقاتی و پلتفرم‌های آموزشی برای جوانان و زنان ایجاد کنند تا بتوانند در حوزه‌هایی مانند هوش مصنوعی، بلاکچین و فناوری‌های نوظهور فعالیت کنند.
عارف همچنین مجموعه‌ای از پیشنهادات راهبردی را برای گسترش همکاری‌های علمی و فناورانه میان کشورهای اسلامی ارائه کرد: «ما باید زیرساخت‌های مشترک، همکاری چندجانبه و هم‌افزایی علمی را محور توسعه هوش مصنوعی در جهان اسلام قرار دهیم.»
او با بیان اینکه باید کارگروه عالی راهبری هوش مصنوعی در سازمان همکاری‌های اسلامی تشکیل شود تا تحولات جهانی این حوزه را رصد و مسیر توسعه آن را در کشورهای اسلامی هدایت کند، خواستار تدوین یک نقشه راه مشترک برای پیشرفت پایدار هوش مصنوعی شد: «این نقشه راه باید اهداف واقع‌گرایانه، نقاط تمرکز مشترک و گام‌های اجرایی مشخصی داشته باشد.»
او همچنین لزوم تأمین مالی پروژه‌های مشترک هوش مصنوعی را مطرح کرد و از کشورهای اسلامی، بانک توسعه اسلامی و سرمایه‌گذاران جسورانه خواست که در این حوزه مشارکت کنند.
در نهایت، عارف بر تدوین منشور اخلاق اسلامی در حوزه هوش مصنوعی تأکید کرد: «این فناوری باید بر اساس اصول شریعت اسلام، کرامت انسانی و عدالت اجتماعی توسعه یابد تا در خدمت پیشرفت جوامع اسلامی باشد.»
پایش و آینده‌پژوهی هوش مصنوعی؛ نیاز فوری جهان اسلام
پس از تأکید عارف بر نقش علم، فناوری و نوآوری به عنوان موتور محرک توسعه پایدار جهان اسلام، حسین سیمایی، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری ایران، سخنرانی خود را با محوریت لزوم تدوین نقشه راه هوش مصنوعی و توجه به ابعاد اخلاقی آن آغاز کرد: «تحول در علوم و فناوری با سرعتی شگفت‌انگیز در حال انجام است. ما باید همگام با این تغییرات، مسیر توسعه علمی و فناورانه خود را مشخص کنیم.»
او با اشاره به برنامه اقدام ۱۰ ساله علوم، فناوری و نوآوری کشورهای اسلامی که در سال ۲۰۱۶ تدوین شد، اظهار داشت: «این سند، میراثی ارزشمند است، اما هیچ اشاره‌ای به هوش مصنوعی ندارد. این نشان می‌دهد که سرعت تحولات علمی و فناورانه، فراتر از پیش‌بینی‌های گذشته بوده است.»
سیمایی تأکید کرد که کشورهای اسلامی باید به پایش و آینده‌پژوهی علم و فناوری توجه ویژه‌ای داشته باشند: «جمهوری اسلامی ایران دو دهه پیش، مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام را تأسیس کرد تا تحولات علمی را رصد کند. امروز، این مؤسسه نیازمند حمایت و توسعه ساختاری مطابق با تحولات جهانی است.» او همچنین با اشاره به ضرورت بررسی وضعیت هوش مصنوعی در جهان اسلام افزود: «یک دستور کار فوری، پایش و رتبه‌بندی هوش مصنوعی در جهان و ارائه تصویری از وضعیت آن در کشورهای اسلامی است. ایران آماده همکاری با همه کشورهای اسلامی در این زمینه است.»
وزیر علوم همچنین با اشاره به گزارش‌های بین‌المللی درباره تأثیر اقتصادی هوش مصنوعی گفت: «صندوق بین‌المللی پول پیش‌بینی کرده که هوش مصنوعی بین سال‌های ۲۰۲۵ تا ۲۰۳۰، سالانه نیم درصد به تولید ناخالص داخلی جهان اضافه خواهد کرد. برخی گزارش‌ها نیز تخمین زده‌اند که این فناوری تا سال ۲۰۳۰، بین ۷/۱۵ تا ۹/۱۹ تریلیون دلار به اقتصاد جهانی خواهد افزود.» او در عین حال هشدار داد که اقتصاد‌های نوظهور و در حال توسعه، آمادگی کمتری برای بهره‌برداری از مزایای هوش مصنوعی دارند: «این نگرانی وجود دارد که مزایای هوش مصنوعی به طور منصفانه در جهان توزیع نشود. امریکای شمالی و چین بیشترین بهره را خواهند برد، در حالی که کشورهای جنوب جهانی سهم کمتری خواهند داشت. بانک جهانی نیز درباره افزایش شکاف دیجیتال و نابرابری درآمدی هشدار داده‌است.»
سیمایی در پایان سخنرانی خود، از تصویب بیانیه کشورهای عضو سکوی OIC- ۱۵ خبر داد: «این سند، ارزشمند است، اما باید به خاطر داشته باشیم که تنها یک گام اولیه است. مسیر طولانی‌تری در پیش داریم که نیازمند توجه و همکاری مستمر است.»
همکاری علمی، راهی برای تعالی
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور نیز در دیدار جمعی از شرکت‌کنندگان نشست وزرای آموزش عالی کشورهای اسلامی، بر ضرورت همکاری گسترده میان کشورهای اسلامی در عرصه‌های علمی و فناوری تأکید کرد: «کشورهای اسلامی باید در عرصه‌های مختلف پشتیبان و حامی یکدیگر باشند. جمهوری اسلامی ایران آماده هر نوع همکاری در زمینه‌های مختلف، به‌ویژه در عرصه علمی، با کشورهای اسلامی است.»
پزشکیان با اشاره به نقش دانشگاه‌ها و دانشمندان در حل مشکلات جوامع اسلامی اظهار داشت: «بهترین کسانی که می‌توانند مشکلات کشورهای اسلامی را به‌طور دقیق شناسایی کنند و برای رفع آنها راهکار ارائه دهند، دانشمندان و دانشگاهیان هستند.»
او بر لزوم ارتباط مستمر میان پژوهشگران و مدیران تأکید کرد: «۹۰ درصد تحقیقات و پژوهش‌ها بدون استفاده در قفسه‌ها باقی می‌مانند، زیرا پژوهشگران و مدیران هر کدام کار خود را می‌کنند و با یکدیگر همکاری ندارند. این روند باید تغییر کند.» پزشکیان در ادامه سخنان خود، بر اهمیت ایجاد یک زبان مشترک علمی میان کشورهای اسلامی اشاره کرد: «فرصت‌هایی مثل این اجلاس، زمینه مناسبی برای رسیدن دانشمندان جهان اسلام به یک نگاه و زبان مشترک است.»
او بر ظرفیت‌های گسترده کشورهای اسلامی برای پیشرفت علمی و فناوری نیز تأکید کرد: «اگر کشورهای اسلامی با یکدیگر صمیمانه همکاری کنند، گستره وسیع جغرافیایی، جمعیت ۸/۱ میلیارد نفری و ظرفیت‌های خدادادی می‌تواند آنها را به جایگاه اول علمی و تکنولوژیک جهان برساند؛ چنانکه پیش از این در این جایگاه بودند.»
رئیس‌جمهور ایران، در پایان سخنان خود، ضرورت اتحاد و هم‌افزایی میان کشورهای اسلامی را یادآوری کرد: «مسلمانان کتاب، رسول و قبله مشترک دارند. زمینه‌های تفاهم و همکاری میان آنان به هیچ‌وجه قابل‌مقایسه با تفاوت‌ها و اختلاف سلیقه‌ها نیست. بیایید با هم برای تعالی جهان اسلام همکاری کنیم؛ همه برادران و هم‌کیشان‌مان در کشورهای اسلامی در قلب ما جای دارند.»
تصویب نخستین سند هوش مصنوعی کشورهای اسلامی
پس از تأکید معاون اول رئیس‌جمهور، وزیر علوم و همچنین رئیس‌جمهور بر ضرورت همکاری علمی میان کشورهای اسلامی، توسعه زیرساخت‌های فناوری و تدوین چارچوب‌های اخلاقی برای هوش مصنوعی، این نشست به یک اقدام عملی و راهبردی منتهی شد؛ تصویب نخستین سند چندجانبه هوش مصنوعی کشورهای اسلامی.
در بیانیه پایانی اجلاس، کشورهای عضو تعهد کردند که آموزش تخصصی هوش مصنوعی را در دانشگاه‌ها و مراکز علمی تقویت کنند، بستری برای پژوهش‌های مشترک فراهم آورند و امکانات پردازشی و زیرساخت‌های دیجیتال را به اشتراک بگذارند. تأکید ویژه این نشست بر توسعه نیروی انسانی متخصص، حمایت از زنان و گروه‌های آسیب‌پذیر در حوزه فناوری و تدوین سیاست‌های اخلاقی برای هوش مصنوعی بود.
علاوه بر جنبه‌های علمی و آموزشی، نقشه راه جدید بر همکاری‌های بین‌المللی در حوزه نوآوری، ایجاد مراکز تحقیقاتی مشترک و افزایش سرمایه‌گذاری در بخش فناوری‌های پیشرفته تأکید کرد. کشورهای عضو بر این باورند که بدون تقویت زیرساخت‌های دیجیتال و افزایش همکاری‌های فناورانه، رقابت در سطح جهانی امکان‌پذیر نخواهد بود.
این نشست همچنین بر لزوم ایجاد چارچوب‌های اخلاقی و راهبرد‌های مدیریتی برای استفاده مسئولانه از هوش مصنوعی تأکید داشت. کشورهای عضو توافق کردند که مسیر توسعه هوش مصنوعی نباید صرفاً به پیشرفت تکنولوژی محدود شود، بلکه باید تأثیرات اجتماعی و اقتصادی آن را نیز در نظر بگیرد.
پرواضح است که با این سند چند جانبه، کشورهای عضو OIC- ۱۵ نه‌تنها به دنبال پیشرفت فناورانه هستند، بلکه قصد دارند مسیر همکاری‌های علمی و اقتصادی را به سمت آینده‌ای پایدار و مبتنی بر فناوری‌های نوین هدایت کنند. این رویکرد می‌تواند جهان اسلام را به یکی از قطب‌های مهم توسعه هوش مصنوعی در عرصه بین‌المللی تبدیل کند.
