جوان آنلاین: فرونشست زمین در ایران دیگر هشدار نیست، بلکه یک بحران ملی است که هر سال جان و زندگی میلیون‌ها نفر را تهدید می‌کند. زمین زیر پای ۴۲ میلیون نفر فرو می‌رود، ۳۸۰ شهر و نزدیک به ۹ هزار روستا در سراسر کشور با ترک‌ها و نشست‌های روزافزون دست و پنجه نرم می‌کنند. از دشت‌های خشک اصفهان و ورامین تا کرمان، مشهد و تهران، زمین با سرعتی بی‌سابقه، گاهی تا ۳۱ سانتی‌متر در سال، پایین می‌رود و همه اینها، ایران را در جمع کشور‌هایی با بالاترین نرخ فرونشست جهان قرار داده‌است.
اما این بحران زمانی خطرناک‌تر می‌شود که بدانیم بی‌عملی مدیریتی بیش از دو دهه ادامه داشته‌است. دولت‌ها به جای اقدام ریشه‌ای، تنها کارگروه تشکیل داده و جلسات موقت برگزار کرده‌اند. نه طرح جامع و الزام‌آوری برای مهار برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی وجود دارد، نه سامانه‌ای برای پایش مداوم فرونشست. در نتیجه این غفلت، ۱۰۶ دشت ایران به نقطه‌ای رسیده‌اند که زمین دیگر توان ترمیم خود را ندارد و فرونشست عملاً برگشت‌ناپذیر شده‌است!
۲۰ سال هشدار، ۲۰ سال غفلت
کارشناسان بار‌ها و بار‌ها هشدار داده‌اند اگر بی‌توجهی به فرونشست ادامه پیدا کند، این پدیده به بحرانی عمیق‌تر از خشکسالی و زلزله تبدیل خواهد شد، بحرانی که بدون شک آهسته می‌آید، اما اثرش برای نسل‌ها باقی می‌ماند. دکتر رضا شهبازی، مدیر کل دفتر مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی کشور در این رابطه می‌گوید: «فرونشست برای ما پدیده تازه‌ای نیست، دست‌کم ۲۰ سال است که در سازمان زمین‌شناسی درباره‌اش هشدار می‌دهیم. مکاتبات رسمی و مطالعات علمی از اوایل دهه ۸۰ آغاز شد و تمام مستندات آن در بایگانی سازمان موجود است.»
او درباره پیگیری این موضوع توسط سازمان‌ها و نهاد‌های مختلف نیز بیان کرد: «در دولت دوازدهم، تقویت «کارگروه سازگاری با کم‌آبی» به‌طور جدی در دستور کار قرار گرفت و از نظر اداری و اجرایی نیز دنبال می‌شد، همان زمان، پیشنهاد تشکیل «کارگروه ملی فرونشست» را ارائه کردیم. در دولت سیزدهم این پیشنهاد به نتیجه رسید، اما تصمیم بر آن شد که کارگروه ملی فرونشست به‌صورت مستقل تشکیل نشود و در عوض، مسائل مربوط به فرونشست ذیل «کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی» پیگیری شود.»
شهبازی توضیح می‌دهد: «این تصمیم برای ما هم مطلوب بود، چون مهم این بود که نهادی تخصصی وجود داشته باشد تا کارشناسان و نمایندگان دستگاه‌های مختلف بتوانند موضوع را به صورت متمرکز دنبال کنند. البته فرونشست جنبه‌های مخاطره‌آمیز هم دارد، مثل بروز ترک، شکاف و تخریب ساختمان‌ها که قرار شد این بخش‌ها ذیل «قانون مدیریت بحران» پیگیری شود.»
به گفته او، اکنون پیگیری فرونشست در دو مسیر انجام می‌شود، اول، از مسیر کارگروه سازگاری با کم‌آبی برای جنبه‌های فنی و مدیریت منابع آب و دوم، از مسیر قانون مدیریت بحران برای پیامد‌های تخریبی و ایمنی.
با این حال، شهبازی با صراحت می‌گوید: «مسئله‌اصلی، واکنشی بودن مدیریت ماست. در ایران معمولاً تا فاجعه به چشم نیاید، اقدام مؤثری انجام نمی‌شود. در موضوع فرونشست هم همین‌طور است، فقط وقتی رسانه‌ها هشدار می‌دهند، کارگروه‌ها دوباره تشکیل جلسه می‌دهند.»
او البته از نشانه‌هایی از امید هم می‌گوید: «توجه رئیس‌جمهور به این مسئله قابل‌توجه است. اگر این حساسیت به بدنه مدیریتی دولت سرایت کند، می‌تواند مسیر سیاست‌گذاری را از واکنش به کنشگری و پیش‌بینی‌گری تغییر دهد.»
شهبازی در پایان اظهار می‌دارد: «ذات طبیعت ایران کم‌آب است. این سرزمین خشک و سخت، نیاز به مدیریت هوشمند دارد. اگر یاد بگیریم با ظرفیت‌های اقلیمی‌مان زندگی کنیم، شاید هنوز فرصت نجات زمین زیر پایمان را داشته باشیم.»
فرونشست غیرقابل بازگشت
تحقیقات تازه دانشگاه‌های ویرجینیا تک امریکا و لیدز بریتانیا نشان می‌دهد برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی ایران باعث فرونشست زمین در پهنه‌ای به وسعت ۳۱ هزار و ۴۰۰ کیلومتر مربع شده‌است، گستره‌ای معادل ایالت مریلند امریکا که حدود ۶۵۰هزار نفر را در معرض خطر مستقیم قرار می‌دهد!
داده‌های ماهواره‌ای Sentinel- ۱ متعلق به آژانس فضایی اروپا نشان می‌دهد بیش از ۲ درصد خاک کشور با سرعتی بالای ۱۰ میلی‌متر در سال در حال فرورفتن است. در برخی نواحی مانند رفسنجان، زمین هر سال تا ۳۴ سانتی‌متر پایین می‌رود، این یعنی یکی از سریع‌ترین نرخ‌های فرونشست در جهان!
به گفته‌جسیکا پین، پژوهشگر دانشگاه لیدز، ایران یکی از معدود کشور‌هایی است که «نرخ فرونشست در آن بیش از دو برابر میانگین اروپا» است. او می‌گوید ۷۷درصد مناطق نشست‌دار در مجاورت اراضی کشاورزی قرار دارند، جایی که برداشت سنگین آب از چاه‌های عمیق سفره‌های زیرزمینی را خالی کرده‌است. در منطقه بردسکن در شمال ایران نیز فرونشست به بیش از هزارو۱۰۰ کیلومتر مربع رسیده که نسبت به سال ۲۰۰۸ حدود ۴۰ درصد افزایش نشان می‌دهد.
به گفته منوچهر شیرزایی از دانشگاه ویرجینیا تک، «بیشتر فرونشست‌های ایران برگشت‌ناپذیرند» و این یعنی بخش زیادی از ظرفیت ذخیره آب برای همیشه از بین رفته‌است. او هشدار می‌دهد که این روند، کم‌آبی را در دوره‌های خشکسالی تشدید و تاب‌آوری کشور را در برابر تغییرات اقلیمی تضعیف می‌کند.
پین نیز توضیح می‌دهد: «در سفره‌های زیرزمینی، وقتی خاک فشرده شود، حتی با بارندگی زیاد هم سطح زمین به حالت اولیه بازنمی‌گردد. این یعنی نقطه‌بی‌بازگشت فرونشست.»
بر پایه گزارش این گروه، در برخی نقاط، ساختمان‌ها به دلیل نشست زمین ترک خورده یا تخلیه شده‌اند.
به گفته فرانچسکا چینیا از مؤسسه علوم جوی و اقلیم رم، نرخ فرونشست در ایران قابل مقایسه با مکزیکوسیتی و دره مرکزی کالیفرنیا است و این کشور را در میان شدیدترین نقاط فرونشست جهان قرار می‌دهد.
حجم باورنکردنی آب زیرزمینی از دست رفته
بحران فرونشست زمین در ایران تنها محدود به کشاورزی و منابع آب نیست؛ این پدیده اکنون زندگی شهری، زیرساخت‌ها و میراث فرهنگی را نیز تهدید می‌کند و گستره آن از دشت‌ها و شهر‌های بزرگ تا خطوط ریلی و جاده‌ها کشیده شده‌است.
علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، در توضیح وضعیت کشور می‌گوید: «ایران در میان سه کشور جهان با بیشترین زون‌های فرونشست قرار دارد و عامل اصلی آن کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی است.»
او درباره وضعیت آب در اطراف تهران می‌افزاید: «برخی چاه‌ها زمانی به عمق ۲۰ تا ۳۰ متر می‌رسیدند، اما اکنون چاه‌هایی با بیش از ۱۲۰ متر عمق حفر می‌شوند و آب دیگری وجود ندارد. این وضعیت را ما «بیلان منفی آب» می‌نامیم، یعنی برداشت آب بیش از توان جایگزینی آن است.»
با از دست رفتن آب، لایه‌های زیرین خاک متراکم و زمین به تدریج فرو می‌نشیند. بیت‌اللهی توضیح می‌دهد: «این پدیده علاوه بر آسیب به کشاورزی، باعث می‌شود آب‌های سطحی نتوانند به سفره‌های زیرزمینی نفوذ کنند، خاک حاصلخیز شسته شود و دشت‌ها به بیابان‌های لم‌یزرع تبدیل شوند.»
او همچنین هشدار می‌دهد که میراث فرهنگی و زیرساخت‌ها نیز در خطرند: «آثار تاریخی مانند نقش جهان اصفهان، مسجد سید، تخت جمشید و نقش رستم دچار ترک و آسیب شده‌اند. از حدود ۶۷ اثر ملی، ۲۷ اثر در پهنه فرونشست قرار دارند. خطوط ریلی و جاده‌ها نیز متأثر شده‌اند، از مسیر‌های تهران–مشهد و اصفهان–تهران تا مسیر‌های نزدیک دریاچه ارومیه و استان گلستان.»
بیت‌اللهی درباره گستره فرونشست در کشور می‌گوید: «پهنه‌های فرونشست عمدتاً در سکونتگاه‌های انسانی واقعند و در کویر‌ها و کوهستان‌ها کمتر دیده می‌شوند. شهر‌هایی مانند مشهد، جنوب غرب تهران، جنوب شرق شیراز و نیمه شمالی اصفهان بیشترین آسیب را دارند.»
او همچنین تاریخچه این بحران را تشریح می‌کند: «کاهش منابع آب زیرزمینی ایران از اواسط دهه۵۰ آغاز شد و همزمان با رشد جمعیت و توسعه کشاورزی، افت سطح آب از اوایل دهه ۷۰ به شکل ناگهانی شدت گرفت.»
بیت‌اللهی تصویری ملموس از حجم آب از دست رفته ارائه می‌دهد: «اگر تمام آب از دست‌رفته ایران در کانالی به طول ساحل مازندران تا دریای عمان، عمق ۱۰۰ متر و پهنای یک کیلومتر ریخته شود، پر می‌شود. این بیلان منفی آب اکنون در قالب فرونشست زمین بروز کرده و بدون مدیریت، طبیعت پاسخ سختی خواهد داد.»
به گزارش «جوان»، ایران اکنون روی لبه فرونشست ایستاده است. زمین زیر پای میلیون‌ها نفر، فشار سنگینی بر زندگی، امنیت شهری و کشاورزی وارد می‌کند. این دیگر یک هشدار نیست، بلکه واقعیتی است که نقطه بی‌بازگشت آن نزدیک است. اگر امروز تدبیر نشود، فردا هیچ کاری از دست کسی ساخته نخواهد بود. زمان عمل جدی و مدیریت هوشمند فرا رسیده، پیش از آنکه زمین ایران برای همیشه خاموش شود.
