رافائل ریف*- فارن افرز
جوان آنلاین: در ژوئن ۲۰۲۴، شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین از بخش فناوری پیشرفته به عنوان «خط مقدم و میدان نبرد اصلی رقابت بین‌المللی» یاد کرد که نظم جهانی و الگوی توسعه را عمیقاً تغییر شکل می‌دهد. البته او کاملاً درست می‌گفت چراکه ایالات متحده و چین از طریق توسعه فناوری‌های جدید از جمله فناوری‌هایی با کاربرد‌های نظامی و غیرنظامی، برای تسلط اقتصادی، نظامی و دیپلماتیک با هم رقابت می‌کنند.
چین در این جبهه رقیب قدرتمندی است و از زمان اعلام طرح «ساخت چین ۲۰۲۵» در سال ۲۰۱۵، در تمرکز کامل دولت بر پیشرفت فناوری‌های نوظهور و حیاتی سرمایه‌گذاری کرده و در حال رقابت با ایالات متحده است. در سه ماهه چهارم سال ۲۰۲۴، خودروساز چینی BYD در فروش خودرو‌های الکتریکی باتری‌دار از تسلا پیشی گرفت. علاوه بر اینکه BYD از تسلا بزرگ‌تر است، مسلماً مبتکرتر هم هست. شرکت دولتی هواپیما‌های تجاری چین نیز قصد دارد در زمینه هوافضا با رهبران ایالات‌متحده رقابت کند. این شرکت در ماه مارس سال‌جاری، طرح‌هایی را برای یک جت مافوق صوت دوربرد منتشر کرد که صدای انفجار آن، بلندتر از صدای یک سشوار نیست. همچنین در همین ماه، پکن با استفاده از یک ماهواره کوچک و ارزان، تصاویر رمزگذاری شده کوانتومی را به آفریقای جنوبی ارسال کرد که پیشرفتی بزرگ در ارتباطات کوانتومی محسوب می‌شود. به این فهرست باید، شرکت‌های بیوتکنولوژی چینی در حال رقابت با همتایان امریکایی خود در ساخت دارو‌های جدید را هم اضافه کرد.
عبور چین از سد امریکا
بخش عمده‌ای از واکنش دولت ایالات متحده به این رقابت فزاینده در سال‌های اخیر، حمایت داخلی بوده است از جمله تعرفه‌های وضع شده بر خودرو‌های برقی، محدودیت‌هایی بر سرمایه‌گذاری‌های چین در بخش‌های راهبردی و کنترل صادرات و تجهیزات تراشه‌سازی مورد استفاده در هوش مصنوعی پیشرفته. اما موفقیت شرکت هوش مصنوعی چینی دیپ سیک (DeepSeek) نشان داد، این رویکرد در نهایت بیهوده است. در چنین شرایطی، اهمیت توجه ایالات متحده به نوآوری دوچندان می‌شود. از زمان جنگ جهانی دوم، ایالات متحده مرتباً فناوری‌های پیشگامانه‌ای را ایجاد و تجاری‌سازی کرده است. اما دولت ترامپ با ابتکارات اخیر خود برای کاهش بودجه فدرال برای تحقیقات دانشگاهی، در حالی که تهدیدات ژئوپلیتیکی همچنان رو به افزایش است، منبع حیاتی ایده‌های جدید برای صنعت و ارتش را به خطر می‌اندازد، اما به‌رغم محوریت تحقیقات دانشگاهی در اقتصاد پیشرفته ایالات متحده و نقش دولت فدرال در چنین تحقیقاتی، در دهه‌های اخیر حمایت دولت به طور فزاینده‌ای کم‌رنگ شده است. با وجودی که دلار‌های صرف شده، به عنوان درصدی از بودجه فدرال، افزایش یافته است، اما تحقیق و توسعه از بیش از ۱۰ درصد در اواسط دهه ۱۹۶۰- زمانی که ایالات متحده با اتحاد جماهیر شوروی رقابت می‌کرد- به ۳ درصد کاهش یافته است و تحت دولت فعلی، بودجه اختصاص داده شده به تحقیقات احتمالاً به طور چشمگیری کاهش خواهد یافت.
انگیزه سیاسی در پس تغییرات در دانشگاه‌ها
همزمان با کاهش سهم دولت فدرال از بودجه تحقیقات دانشگاهی از ۶۱درصد در سال ۲۰۱۲ به ۵۵درصد در سال ۲۰۲۱، دانشگاه‌های ایالات متحده سهم بودجه خود اعم از درآمد‌های اهدایی که صرف تحقیقات می‌شود را از ۲۱درصد در سال ۲۰۱۲ به ۲۵درصد در سال ۲۰۲۱ افزایش داده‌اند. اما درآمد حاصل از حتی بزرگ‌ترین کمک‌های مالی نمی‌تواند جایگزین از دست رفتن بودجه فدرال برای تحقیق و توسعه دانشگاهی شود. در سال ۲۰۲۱، ایالات متحده از نظر درصد اختصاص یافته به هزینه‌های دانشگاهی در تحقیق و توسعه در تولید ناخالص داخلی، در بین ۳۲ کشور گزارش دهنده به سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، رتبه ۲۳ را کسب کرد.
امروزه، دولت ترامپ در بحبوحه جنگ فرهنگی علیه دانشگاه‌ها، این امکان را فراهم می‌کند که اکتشافات علمی و نوآوری‌های تکنولوژیکی به آسیب‌های جانبی تبدیل شوند. جی دی ونس، معاون رئیس‌جمهور در مصاحبه‌ای با نشریه «یوروپن کانسروتیو» در فوریه ۲۰۲۴، انگیزه سیاسی برای تغییر دانشگاه‌های ایالات متحده را به روشنی توضیح داده است: «ما باید واقعاً به طور جدی آنها را اصلاح کنیم، به گونه‌ای که پذیرای ایده‌های محافظه‌کارانه‌تر باشند.» این سؤال پیش می‌آید که آیا گرایش لیبرال دانشگاه‌ها دلیلی برای ایجاد هرج‌و‌مرج در سیستم تحقیقاتی است؟ به عبارتی اگر یک محقق بتواند راهی برای پیشگیری از سرطان یا آلزایمر پیدا کند، فرقی ندارد محافظه‌کار است یا لیبرال.
زیان‌های ماندگار دولت ترامپ
دولت ترامپ، تنها در عرض چند ماه از روی کار آمدنش، خسارات قابل توجهی به بخش تحقیقاتی کشور وارد کرده است و چنین خساراتی، اثرات ماندگاری خواهد داشت. این آسیب، شامل اخراج کارکنان آژانس‌های تحقیقاتی و مسدود کردن فرایند اعطای کمک‌های مالی است. دولت، کمک‌های مالی قبلی را که ناقض دستورات اجرایی تلقی می‌کند، همچنین، کمک‌های مالی مربوط به دانشگاه کلمبیا را هم لغو کرده است. گسترده‌ترین تغییرات، تغییرات ساختاری در سیستم تأمین مالی تحقیقات دانشگاهی است. دولت ترامپ تلاش کرده است تا بازپرداخت هزینه‌های غیرمستقیم تحقیقات از جمله هزینه‌های نگهداری و بهره‌برداری از ساختمان‌ها و تأمین زیرساخت‌های اطلاعاتی برای آزمایشگاه‌ها در مؤسسات ملی بهداشت، وزارت انرژی و بنیاد ملی علوم را به ۱۵درصد محدود کند که البته هزینه‌های واقعی دانشگاه‌های پیشرو را شامل نمی‌شود. اگرچه دادگاه‌ها تاکنون جلوی این تغییر سیاست را گرفته‌اند، اما اگر دولت همچنان روند مد نظر خود را ادامه دهد، بزرگ‌ترین دانشگاه‌های تحقیقاتی کشور به شدت آسیب خواهند دید و به این ترتیب، بودجه پیشنهادی ترامپ برای سال ۲۰۲۶، بخش‌های علمی ایالات متحده را به شدت تحت‌تأثیر قرار خواهد داد که کاهش حدود ۴۰درصدی بودجه مؤسسات ملی بهداشت و تقریباً ۵۷درصدی بودجه بنیاد ملی علوم در این مورد مؤثر هستند. پیشنهاد‌هایی برای مالیات ۱۴ یا ۲۱درصدی بر درآمد کمک‌های مالی به دانشگاه‌ها یا لغو وضعیت معافیت مالیاتی دانشگاه‌ها، مانع از فعالیت آن دسته از دانشگاه‌هایی خواهد شد که امیدوارند بخشی از مشکلات ایجاد شده را با بودجه خود جبران کنند.
تشویق فرار مغز‌ها
دولت ترامپ نه تنها بر بودجه دانشگاه‌ها، بلکه بر استخدام آنها نیز هزینه‌هایی تحمیل می‌کند. ایالات متحده مدت‌هاست، به صورت گسترده از جذب مغز‌ها استفاده می‌کند و بااستعدادترین دانشمندان و مهندسان از سراسر جهان برای آموزش و تدریس، به دانشگاه‌های تحقیقاتی ایالات‌متحده می‌آیند. اما دولت ترامپ با کاهش بودجه، سانسور در دانشگاه و سیاست‌های مهاجرتی خصمانه، در حال تحریک فرار مغزهاست. سه چهارم از پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی اخیر از محققان امریکایی در مجله نیچر گفتند، به دلیل مشکل آفرینی‌های دولت ترامپ در مسیر کار‌های علمی، به ترک ایالات متحده فکر می‌کنند. دانشگاه‌های اروپایی نیز با کمال میل استعداد‌های علمی امریکایی را جذب می‌کنند. مراکز تحقیقاتی در شهر‌هایی از جمله بارسلونا و مادرید ده‌ها درخواست از دانشمندان امریکایی را گزارش داده‌اند. محققان برجسته و آینده‌دار چینی‌تبار در حوزه‌های ضروری برای رقابت‌پذیری ایالات متحده، هوش مصنوعی، رباتیک، ریاضیات و همجوشی هسته‌ای، از دانشگاه‌های تحقیقاتی پیشرو در ایالات متحده می‌روند تا به چین بازگردند. این خروج، روند مهاجرت دانشمندان متولد چین که در دوران اول دولت ترامپ آغاز شد را شتاب می‌دهد. ایالات متحده، زمانی با قاطعیت در خط مقدم فناوری قرار داشت و اکنون در مسیر تبدیل شدن به بازیگری بسیار ضعیف‌تر حرکت می‌کند و تاکنون، با برداشتن گام‌هایی که تنها به تضعیف این کشور کمک می‌کند، به این افول واکنش نشان داده است. اگر واشینگتن برای حفظ رهبری خود در این میدان نبرد تلاش نکند، دیگران جای این کشور را خواهند گرفت.
*رئیس بازنشسته و استاد ممتاز مهندسی برق و علوم کامپیوتر در مؤسسه فناوری ماساچوست (MIT)
