انتشار مقال پی آمده دو مناسبت دارد؛ نخست تلاش دیرپای این صفحه برای معرفی مساجد فعال و مؤثر تهران در فرآیند انقلاب اسلامی و دیگری سالروز شهادت آیتالله دکتر محمد مفتح. امید آنکه این پژوهش، علاقهمندان به تاریخ انقلاب اسلامی را مفید و مقبول آید.
مساجد و فرآیند انقلاب اسلامی
نقش بیبدیل مساجد در تاریخ اسلام و نیز فرآیند انقلاب اسلامی در جهت آگاهیبخشی به جامعه و تنویر افکارعمومی و مقابله با استبداد و استعمار، انکارناشدنی است. مساجد ایران و تهران، به ویژه برخی از آنها چون: مسجد هدایت، مسجد جاوید، مسجد جلیلی، مسجد الجواد و مسجد قبا در کنار کانونی، چون حسینیه ارشاد، نقشی بیبدیل در تقویت نهضت امام خمینی و روشن نگهداشتن شعلههای انقلاب اسلامی ایفا کردند و در تربیت و انسجام نسل جوان، مبارز و انقلابی، به مهمترین پایگاههای مردمی تبدیل شدند. مسجد قبا به ویژه پس از تعطیل شدن حسینیه ارشاد توسط ساواک، به یکی از مهمترین محورهای مبارزات مردمی در شهر تهران تبدیل شد.
پیشینه مسجد قبا در تهران
مسجد قبای تهران در سال ۱۳۳۵، توسط محمود حسینیان تهرانی، به مساحتی حدود ۲۴۰ مترمربع وقف شد، اما افتتاح آن در سال ۱۳۵۰ صورت گرفت. شهید حاجتقی حاجطرخانی با کمک اهالی محل، ۴۰۰ مترمربع از زمینهای اطراف مسجد را به آن اضافه کرد و آغاز فعالیت این کانون پرآوازه دینی کلید خورد. مرحوم سیدمحسن هزاوهای همدانی، مرحوم حسینیان و آقای حسین مهدیان، از جمله مؤسسین اصلی مسجد به شمار میآیند. پیش از اتمام بنای ساختمان مسجد قبا، مراسمهای مذهبی در ایام محرم، صفر و رمضان در فضای باز و زیر چادر برگزار میشد. حسین مهدیان درباره روند تأسیس مسجد قبا، چنین روایت کرده است: «چهل سالی میشد که در منطقهای که مسجد قبا در آنجا بنا شد، زندگی میکردم. زمانی که قرار شد این مسجد ساخته شود، یک هیئت پنج نفره تشکیل شد که بنده و شهید حاجآقاتقی حاجطرخانی در آن عضویت داشتیم. ایشان انصافاً انسان کمنظیر و بزرگواری بود که همه زندگی خود را وقف دین و روحانیت کرد. همه علما و روحانیون مورد تعقیب ساواک، برای مخفی شدن روی کمکهای این بزرگوار حساب میکردند. او در کرج باغ کوچکی داشت و همه آنها را در آنجا مخفی میکرد. این هیئت پنج نفره، هر هفته در روزهای دوشنبه، در منزل یکی از اعضا جلسه داشت و درباره برنامههای مسجد، از جمله سخنرانیها یا آیینهای ماههای رمضان، محرم و صفر تصمیم میگرفت. تصمیم و برنامهریزی راهپیمایی عظیم روز قدس هم توسط این هیئت انجام شد.»
مهدیان درباره انتخاب شهید آیتالله دکتر محمد مفتح برای اداره مسجد قبا میگوید: «این توصیه شهدای بزرگوار آیتالله مطهری و آیتالله دکتر بهشتی بود که از ایشان برای امامت مسجد قبا دعوت کنیم. دلیلش هم شناخت کافی از ایشان بود و میدانستند که آن بزرگوار بسیار شجاع، جسور و خلاق است و از عهده انجام چنین کار بزرگی برمیآید. وقتی ایشان آمد، تنها قسمت اولیه و بیرونی مسجد ساخته شده بود و مسجد هنوز شبستان و سایر قسمتها را نداشت! به همین دلیل وقتی جمعیت زیاد میشد، مردم در کوچه و خیابانهای اطراف مینشستند! خوشبختانه در ماههای رمضان، اغلب هوا خوب بود. آدمهای فنی و واردی را هم داشتیم که رادیوهای ترانزیستوری را طوری تنظیم میکردند که مردم برای شنیدن بیانات سخنرانان، نیازی به بلندگو نداشتند.»
اندیشمندی مبارز در قامت امام جماعت مسجد قبا
شاهدان تاریخ انقلاب اسلامی بر این مهم اتفاقنظر دارند که مسجد قبا با مدیریت شهید آیتالله دکتر محمد مفتح، محور جریانات فرهنگی و سیاسی فراوانی در راستای تنویر افکار عمومی شد. شخصیتهای روحانی و دانشگاهی مبرز در این مسجد سخنرانی میکردند و برنامههای این کانون مذهبی به شدت مورد توجه قشر جوان و دانشجو قرار گرفته بود. تا جایی که میتوان مسجد قبا را در فاصله سالهای ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۶، حصار و خاکریز فرهنگی و انقلابی جوانان دانست. مهمترین دغدغه مؤسسان مسجد، این بود که امام جماعت آن، از شجاعت، خلاقیت و ایدهپردازیهای مبتنی بر تعالیم اسلامی بهرهمند باشد و بتواند به درستی هدایت نسل جوان را بر عهده بگیرد و شهید مفتح، واجد تمام این ویژگیها بود. او از شاگردان برجسته امام خمینی قلمداد میشد و حضور دائمی و فعالانه وی در دانشگاهها و مراکز علمی سبب شده بود که با سؤالات و شبهاتی که در ذهن نسل جوان وجود داشت، آشنایی کامل داشته باشد و بتواند به آنها، پاسخهای مستدل و متقاعدکننده بدهد. ایشان بلافاصله پس از انتخاب به عنوان امام جماعت مسجد قبا، اولین کاری که انجام داد، راهاندازی یک کتابخانه غنی از منابع مفید دینی بود، تا به این ترتیب، خوراک ذهنی مناسبی برای جوانان فراهم سازد. راهاندازی نمایشگاه کتاب در مسجد قبا و سایر کانونهایی که طالب آثار دینی بودند، از ابتکارات ایشان محسوب میشود. حسین مهدیان درباره نوآوریهای شهید آیتالله مفتح، در دوران تصدی امامت مسجد قبا چنین آورده است: «ایشان در ماه مبارک رمضان، عدهای از قاریان مصری را به مسجد قبا دعوت کرد که کار بیسابقهای بود و برای مخاطبان جوان جذابیت زیادی داشت. چون تا آن زمان، کسی قاریان مصری را از نزدیک ندیده بود! ابتکار دیگر ایشان، دعوت از عبدالفتاح عبدالمقصود نویسنده مصری بود که کتاب جالب و جامعی در شش جلد درباره امام علی (ع) نوشته بود. شهید مفتح در سفری که به مصر رفته بود، از او دعوت کرد که نهایتاً همراه با دختر و همسرش به ایران آمد. بنده افتخار پذیرایی ایشان را داشتم. با این حال، به محض اینکه او وارد خانه ما شد، مأموری از ساواک آمد و پرسید: ایشان میخواهد چه مدت در ایران بماند؟ با چه کسانی ملاقات خواهد کرد؟ و برنامهاش در ایران چیست؟... من هم جواب دادم: ایشان یک شخصیت علمی است و قاعدتاً با علما و ادبا ملاقات خواهد کرد و دعوت از ایشان، ربطی به مسائل سیاسی ندارد! از آنجا که تعداد افراد مشتاق، برای دیدار با عبدالفتاح عبدالمقصود زیاد بود و امکان دید و بازدید فردی وجود نداشت، قرار شد تا علمای تهران در منزل مرحوم آقای فلسفی و علمای قم در منزل آیتالله وحید خراسانی جمع شوند و عبدالفتاح عبدالمقصود را به این خانهها ببریم و دید و بازدیدها، در سطح محدودی انجام شوند.»
کانونی پیشگام در ارائه خدمات اجتماعی
فعالیتهای مسجد قبا، به راهاندازی کتابخانه، برگزاری نمایشگاههای کتاب و دعوت از سخنرانان انقلابی منحصر نمیشد. این مسجد در جمعآوری کمکهای مردمی و توزیع اقلام مورد نیاز در بین نیازمندان نیز پیشگام بود. به دلیل تلاشهای آیتالله مفتح و جوانان انقلابی در مسجد قبا، این مسجد را از محلی که صرفاً در آن مناسک مذهبی انجام میشد، تبدیل به یک پایگاه خدمات اجتماعی کرد و توانست با جلب همکاری نیکوکاران و بازاریان، در زمینه ارائه خدمات اجتماعی، بهداشتی و فرهنگی نیز فعالیتهای ارزشمندی را انجام دهد. در این مسجد، حتی بخشی برای مشاوره ازدواج به زوجهای جوان هم راهاندازی شده بود. مسجد قبا حتی به حوزه نمایش و تئاتر هم توجه داشت و چندین نمایش هنری توسط جوانان انقلابی و در زمینه مفاهیم اجتماعی و سیاسی در این مسجد اجرا شدند. یکی دیگر از خدمات مسجد قبا، احیای جلسات خانگی و پیوند دادن آنها با انقلاب اسلامی بود.
مسجدی که به کانون انقلاب مبدل گشت!
بسیاری از فعالیتهای مساجد کشور که امروزه به آسانی انجام میشوند، در رژیم گذشته با دهها دشواری و مانعتراشی روبهرو میشدند! در آن دوران وعاظ و خطبا، منبر را به سنگری برای به زانو درآوردن رژیم تبدیل کرده بودند و مسجد قبا در این زمینه، یکی از کانونهای خطشکن به شمار میرفت. شهید آیتالله مفتح در سال ۵۶، با دعوت از خطبا و وعاظ مبارز و پیشتازی، چون آیات و حجج اسلام: محلاتی، ملکی، شجونی، ناطقنوری، شجاعی، مهدویخراسانی و عبدوس که همگی با نهضت و نگاه امام خمینی همراه بودند و به روشنگری درباره اوضاع اجتماعی و ماهیت رژیم پهلوی میپرداختند و بارها از سوی رژیم تهدید میشدند، یکی از کمنظیرترین روندها را در تقویت روحیه انقلابی جوانان و آگاهیبخشی به آنان کلید زد. این مهم به ترتیب پی آمده در خاطرات حسین مهدیان آمده است: «جوانان و دانشجویان، همواره به دنبال پایگاهی بودند که توسط فرد یا افرادی مبارز، پرشور و آگاه به مسائل روز اداره شود و به فرمایش رهبر معظم انقلاب اسلامی، فردی دشمنشناس باشد و شهید مفتح، واجد تمام این ویژگیها بود و توانست مسجد قبا را تبدیل به پایگاه مبارزه برای جوانان انقلابی کند.»
ماشاءالله رحیمی، مدیر دفتر مسجد قبا نیز درباره فعالیتهای این مسجد و نقش شهید آیتالله مفتح گفتنیهایی فراوان دارد. او در این باره معتقد است: «مسجد قبا یکی از مساجد محوری و مهم در دوره انقلاب بود، زیرا از مدیریتی منسجم، فعال و انقلابی برخوردار شد که با برنامهریزیهای دقیق خود، توانست حوادث تاریخی مهمی را رقم بزند. در این میان باید از نقش بیبدیل شهید مفتح یاد کرد که با دعوت از سخنرانهای انقلابی، توانست مسجد قبا را به مهمترین سنگر مبارزاتی مردم، علیه رژیم طاغوت تبدیل کند. ایشان با اینکه ممنوعالمنبر بود، بحث درباره موضوع سرنوشتساز حکومت اسلامی را بر عهده گرفت و در چهارم ماه رمضان سال ۵۷، در حضور حدود ۱۰هزار نفر که اکثراً دانشجو و جوان بودند، به منبر رفت و درباره این موضوع صحبت کرد. مسجد قبا با ابتکار و هدایت شهید مفتح، توانست برگ زرینی را در تاریخ انقلاب اسلامی رقم بزند. یادم هست که در رمضان سال ۵۷، علاوه بر شبستان مسجد همه کوچهها و خیابانهای اطراف پر از جمعیت بود و در آنجا مسائل مربوط به مبارزات اسلامی به رهبری امام خمینی مطرح شد. این جمعیت عظیم، خود بهترین رسانه برای انتقال پیام امام و انقلاب، به کل جامعه بود. بنابراین مسجد قبا و شهید مفتح، عملاً در تقویت فعالیتهای مبارزاتی و تحرکات مردمی در سطح پایتخت، نقش بزرگی را ایفا کردند.»
راهپیمایی عید فطر ۵۷ رویدادی که در مسجد قبا پایهریزی شد.
اما مهمترین و خلاقانهترین اقدام سیاسی شهید آیتالله مفتح در مسجد قبا، برگزاری نخستین راهپیمایی بزرگ انقلاب اسلامی در روز عید فطر سال ۱۳۵۷ است که نقطه عطفی در روند براندازی رژیم پهلوی بود. آن عالم مجاهد در این روز توانست با برنامهریزی دقیق و اتخاذ تصمیمات حسابشده، مردم را برای تظاهرات گسترده و علنی علیه رژیم شاه بسیج کند. در سالیان پیشین، نماز عید فطر در مساجد و به صورت محدود اقامه میشد، اما در آن سال با مدیریت شهید مفتح و حضور میلیونی مردم، در تپههای منطقه قیطریه تهران برگزار شد. حسین مهدیان درباره وقایع این روز تاریخی، خاطراتی به قرار ذیل دارد: «انجام چنین کار عظیمی به شجاعت، ایثار، شهامت و عدم دلبستگی به دنیا نیاز داشت که شهید مفتح اینگونه بود. کارهای بزرگ، مردان بزرگ را میطلبد و اگر بگوییم که از اینگونه افراد زیاد داریم، حرف گزافی زدهایم! امثال شهید مفتح، چهرههای ماندگار تاریخ هستند. در آن روز ایشان خطبه را خواند و سپس شهید باهنر سخنرانی کرد. در آن شرایط سنگین خفقان، انجام چنین کاری از خودگذشتگی و شهامت و مخصوصاً ذکاوت و زیرکی خاصی را میطلبید، چون هم باید پیام انقلاب را به شکلی واضح و روشن به مخاطب میرساندید و هم باید طوری عمل میکردید که ساواک مانع ایجاد نکند و بهانهای برای حمله نتراشد! جوانان همواره به دنبال شنیدن حقایق هستند و بدیهی است که برگزاری نماز عید با آن کیفیت و کمیت، فقط از شخصیتی، چون شهید مفتح برمیآمد. ایشان هیچگاه در سخنان خود مستقیماً به رژیم حرفی نمیزد که برای خودش و دیگران گرفتاری درست کند، ولی با زیرکی و مهارت تمام، پیام اصلی را به مخاطب منتقل میکرد! این هوشمندی و ظرافت، کار هر کسی نیست! به نظر من کسانی که تندروی میکردند، در واقع خودشان و دیگر مبارزان را به خطر میانداختند! همه نظریهپردازان بزرگ انقلاب از همین شیوه شهید مفتح، حمایت و پیروی میکردند و در عین حال که پیام را میرساندند، گرفتار زندان و شکنجه و مسائلی از این دست هم نمیشدند! کسانی که تندروی میکردند، گرفتار زندانهای طولانی میشدند و عملاً ارتباطشان با جامعه قطع میشد!»
جنبههای تاریخی نماز عید فطر شهید مفتح، مورد توجه تاریخپژوهان انقلاب اسلامی نیز قرار دارد. محمدرضا چیتسازیان در این باره مینویسد: «نماز عید فطر سال ۱۳۵۷، حال و هوای خاصی داشت. نه تنها مردم در کوران مبارزات انقلابی قرار داشتند، بلکه یک روحانی مبارز و انقلابی به نام آیتالله دکتر محمد مفتح، امامت آن را در شمال تهران برعهده داشت. همین امر سبب شد تا نماز عید، با استقبال پرشورتر و گستردهتر مردم همراه شود. البته این پایان ماجرا نبود و قصه از آنجا آغاز شد که نماز عید فطر به مناسبتی برای مبارزه با رژیم پهلوی و تظاهرات انقلابی مبدل شد. ایشان نماز را در تپههای قیطریه و در میان صفوف گسترده برپا کردند. البته آیتالله مفتح پیش از آن به واسطه مبارزه علیه رژیم پهلوی، چندین بار دستگیر شده بودند، اما در روز عید فطر توانستند تا این فریضه الهی را در میان استقبال پرشور مردم به جای آورند. از آنجا که مسجد منطقه قیطریه -که مسجد قبا نام داشت- کوچک بود و گنجایش جمعیت زیادی را نداشت، بنا را بر این گذاشتند که شهید مفتح تکبیرگویان همراه با جمعی از خواهران و برادران از مسجد قبا حرکت کنند و به سمت تپههای قیطریه بروند و در آنجا نماز را بجا آورند. البته پیش از حرکت نیز شهید دکتر محمد جواد باهنر در میان مردم حضور یافتند و برای آنها سخنرانی کردند. در مسیر راهپیمایی و تظاهرات نیز بر میزان جمعیت افزوده شد و سیلی از راهپیمایان به راه افتاد.»
همایش عظیم مردم تهران در پی برگزاری نماز عید فطر، به امامت شهید مفتح
نماز عیدفطر ۱۳۵۷ با حضور میلیونی مردم تهران در تپههای قیطریه برگزار شد. پس از اقامه نماز سیل جمعیت از قیطریه به سمت خیابان شریعتی به راه افتاد و طی مسیر، عده زیادی از مردم به تظاهرکنندگان پیوستند و این حرکت، تبدیل به عظیمترین راهپیمایی علیه حاکمیت شاه تا آن روز شد! رژیم که پس از واقعه ۱۵ خرداد سال ۴۲ هرگز با چنین پدیدهای روبهرو نشده بود، از این حضور گسترده مردمی دچار وحشت گشت و ناگهان دریافت که نمیتواند جلوی این همایش عظیم را بگیرد. این راهپیمایی آرام و گسترده، در واقع راه را برای انجام راهپیماییهای بعدی آماده کرد. شهید آیتالله مفتح توانسته بود با برنامهریزیهای منسجم و تدریجی، مردم تهران را برای رقم زدن این واقعه تاریخی آماده کند. به خصوص در ماه رمضان، مردمی که گروه گروه به مسجد قبا روی میآوردند، در مقیاس بسیار وسیعی برای انجام این حرکت آمادگی پیدا کردند. نماز عیدفطر و راهپیمایی پس از آن، حرکت نهضت علیه رژیم پهلوی را وارد مرحله تازهای کرد.
مسجد قبا در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی
مسجد قبای تهران یکی از نخستین مکانهایی بود که کمیته انقلاب اسلامی در آن تشکیل شد و توانست در حفظ امنیت منطقه، نقش کمنظیری را ایفا کند. پس از پایان جنگ تحمیلی در سال ۱۳۶۸، ۴۵۰ متر مربع دیگر به مساحت این مسجد اضافه شد. شبستان مسجد به مساحت ۶۰۰ مترمربع در طبقه همکف قرار دارد. مسجد سه طبقه است و نیم طبقه در بالا نیز برای فعالیتهای بانوان دارد. طراحی و ساخت مسجد قبا را مهندس عبدالمجید نقرهکار بر عهده داشته است. از جمله فعالیتهای مهم مسجد قبا، تأسیس صندوق قرضالحسنه در سال ۵۴ و تأسیس ستاد جهیزیه در سال ۶۸ است که هر دو در حال حاضر، همچنان فعال هستند. در سال ۱۳۸۰، حوزه علمیه خواهران در این مسجد تأسیس شد و در حال حاضر، بیش از ۲۰۰ تن از بانوان در این حوزه مشغول تحصیل هستند. همانگونه که پیشتر اشارت رفت، کتابخانه مسجد که در سال ۱۳۵۳ تأسیس شد، در حال حاضر با بیش از ۱۸ هزار جلد کتاب مذهبی، ادبی، تاریخی و...، یکی از غنیترین کتابخانههای مساجد تهران است؛ و کلام آخر
در مجموع مسجد قبا در پیروزی انقلاب اسلامی جایگاه و شأن بالایی داشت و همواره مورد حساسیت و رصد رژیم پهلوی بود. ساواک تصور میکرد که با خلق فجایعی، چون ۱۷ شهریور و ۱۳ آبان و نیز دستگیری تعداد زیادی از شخصیتهای مبارز، میتواند جلوی انقلاب اسلامی ملت ایران را بگیرد. شهید آیتالله دکتر مفتح با اینکه غالباً و با زیرکی از مزاحمتهای ساواک میگریخت و دستاویزی برای دستگیری خود به ساواک نمیداد، چندین بار دستگیر شد. او در آخرین مورد و هنگامی که در ۱۱ آبان سال ۵۷ از این زندان آزاد شد، برای مطبوعات پیام فرستاد و ضمن تشکر از همبستگی گسترده مردم با یکدیگر گفت: «این هماهنگی بین روحانیت و مردم نویدبخش است. امیدوارم این همبستگی تحت رهبری آیتالله العظمی امام خمینی، ادامه یابد.» نام مسجد قبای تهران برای همیشه با خاطره حضور و تلاشهای این مرد بزرگ پیوند خورده و تاریخ انقلاب اسلامی، هرگز خدمات وی را در این کانون پرآوازه دینی و مبارزاتی از یاد نخواهد برد.