جوان آنلاین: با اینکه از دیرباز ایرانیان در بسیاری از کار‌ها و تولید و نوآوری‌ها شهره بوده‌اند، اما قنات‌ها را باید شاهکار مهندسی مردمان این مرز و بوم دانست. سیستمی کاملاً حرفه‌ای برای انتقال آب که می‌تواند آبادانی منطقه را به دنبال داشته باشد. با این حال و در شرایطی که استان‌های ایران با خشکسالی درگیرند، قنات‌ها در حال از بین رفتن هستند. براساس گزارش‌ها تقریباً در تمام استان‌ها بخش قابل‌توجهی از آب‌ها به کشاورزی اختصاص یافته و حالا کاهش نزولات آسمانی باعث شده هم زمین‌های زراعی و هم مردم همگی تشنه بمانند. البته نباید فراموش کرد که در حال حاضر حدود ۵۰۰ قنات با ظرفیت آبدهی متوسط سالانه ۴۰ میلیون مترمکعب در گلستان به ثبت رسیده که کار را برای زنده کردن و بهره‌مندی از آنها راحت‌تر می‌کند و در استان خشکی مثل یزد هم تعداد قنات‌های فعال حدود ۳ هزار و ۱۰۰ رشته است که سهم آنها در تأمین آب کشاورزی حدود ۲۲ درصد می‌باشد.
با اینکه یزد از جمله استان‌های خشک ایران به شمار می‌آید، اما هزاران سال است زندگی در آن جریان دارد. تاریخ نشان می‌دهد که قنات‌ها نه تنها نقش کلیدی در تأمین آب مناطق مختلف این استان داشته‌اند، بلکه با وجود چالش‌های جدی، هنوز هم این سیستم قدیمی و کارآمد، سهم قابل‌توجهی در تأمین آب کشاورزی دارند و به عنوان میراثی پایدار و راهکاری ارزشمند در جهت کمک به مدیریت آب در شرایط خشکسالی مورد توجه هستند. براساس آمار‌های رسمی تعداد قنات‌های فعال در استان یزد حدود ۳/۱۰۰ رشته است که سهم آنها در تأمین آب کشاورزی حدود ۲۲ درصد است که به گفته سازمان جهادکشاورزی نزدیک به ۳۶ هکتار را شامل می‌شود.
طولانی‌ترین قنات یزد، زارچ با طولی بین ۸۰ تا ۱۰۰کیلومتر است و همین تک قنات می‌تواند مهر تأییدی بر هنر والای ایران در حفظ و مدیریت آب و انتقال آب از منطقه‌ای به منطقه دیگر باشد. یزد به دلیل قرارگیری در قلب فلات مرکزی ایران و داشتن اقلیمی خشک، همواره با چالش کم‌آبی مواجه بوده است. در گذشته قنات‌ها تنها راهکار هوشمندانه و پایدار برای تأمین آب بوده‌اند و امکان شکل‌گیری تمدن و آبادانی را در این منطقه فراهم می‌کردند.
بی‌شک قنات‌ها را باید شاهکار مهندسی ایرانیان دانست. قنات‌ها با استخراج آب از عمق زمین و انتقال آن به سطح با استفاده از نیروی گرانش، انقلابی در مدیریت آب ایجاد کردند؛ این سازه‌ها نماد درک عمیق نیاکان از طبیعت و اقلیم بود. وجود قنات‌ها بود که امکان ساخت شهر‌های تاریخی مانند یزد با معماری باشکوه، کشاورزی و تداوم حیات اجتماعی را ممکن ساخت. یزد به درستی به شهر «کار، کاریز و کاهگل» معروف شده است.
فاضلاب، آلاینده قنات‌ها
قنات‌های استان یزد با پیشینه‌ای ۳هزار ساله، از جمله میراث تاریخی هستند که در کنار تأمین آب، هنر و نبوغ و مهندسی خیره‌کننده قدیمی‌ها را نیز یدک می‌کشند. آنها نمونه‌ای درخشان از مدیریت پایدار آب و همزیستی با طبیعت هستند. اگرچه امروزه سهم قنات‌ها در تأمین آب کلی استان یزد به دلیل بحران‌های متعدد کاهش یافته، اما همچنان پتانسیل بالایی به عنوان یک راهکار مکمل و پایدار دارند. با وجود کاهش آبدهی، قنات‌ها همچنان بیش از یک‌پنجم آب مورد نیاز کشاورزی یزد را تأمین می‌کنند که عدد قابل توجهی است.
به گفته کارشناسان، باید قنات‌ها به یکی از جذاب‌ترین مقاصد و جاذبه‌های گردشگری تبدیل بشوند. قنات‌های تاریخی و ثبت‌شده در یونسکو مانند قنات زارچ و قنات حسن‌آباد مشیر و دهنو، امروزه به جاذبه‌های مهم گردشگری تبدیل شده‌اند؛ اقداماتی مانند نورپردازی در مسیر برخی از آنها امکان بازدید گردشگران را فراهم کرده است.
منصور احدیان، کارشناس حوزه آب معتقد است که حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق از جمله مهم‌ترین تهدید و چالش‌های جدی برای قنات‌ها هستند. وی می‌گوید: «این عامل، مهم‌ترین دلیل کاهش شدید آبدهی قنات‌ها می‌باشد. برای مثال، آبدهی قنات زارچ بیش از ۱۵۰ لیتر بر ثانیه به جریانی بسیار محدود کاهش یافته است. البته کاهش بارندگی‌ها هم به طور مستقیم بر تغذیه قنات‌ها تأثیر گذاشته و دبی آنها را کم کرده است.» در کنار تمام تهدیدات طبیعی، بی‌توجهی‌های انسان‌ها در اینجا هم به چشم می‌خورد و ورود فاضلاب‌های شهری و روستایی، کیفیت آب قنات‌ها را به خطر انداخته است. یزدی‌ها خودشان معتقدند، خالی شدن سفره‌های زیرزمینی باعث پدیده فرونشست شده که خود خطری برای تمامی سازه‌ها از جمله قنات‌ها محسوب می‌شود و کمبود مقنی‌های جوان و نبود نسل جدیدی از متخصصان حفر و احیای قنات، یکی دیگر از موانع حفظ این میراث کهن است.
گلستان جان می‌گیرد
هم اکنون در کشور ایران حدود ۲۰ هزار رشته قنات دایر و تقریباً ۱۵ هزار قنات بایر وجود دارد که طول تونل بعضی از آنها به طور متوسط به ۷۵ کیلومتر می‌رسد و مجموع آبی که از آنها استخراج می‌شود برابر با ۵۰۰ متر مکعب در ثانیه یا ۱۵ میلیارد متر مکعب است. طول قنات‌های ایران از طول خط کمربندی دور زمین بزرگ‌تر است و عمق برخی از چاه‌های قنوات شرق ایران خصوصاً در منطقه خراسان از ۴۰۰ متر تجاوز می‌کند. گلستانی‌ها که تا چند دهه پیش آب فراوانی داشتند با این حال از قنات‌ها برای انتقال آب از بالا دست به دشت‌های‌شان استفاده می‌کردند. ثبت صد‌ها قنات با ظرفیت آبدهی متوسط سالانه ۴۰ میلیون مترمکعب در گلستان نشان می‌دهد، دوباره می‌توان با احیای آنها بهره‌مندی از این سازه‌ها را در خشکسالی فراهم کرد. متأسفانه طی سال‌های اخیر و در سایه بی‌توجهی و سوءمدیریت‌ها حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق با استفاده از موتور‌های دیزل یا برق برای استحصال آب بیشتر از اعماق چند صد متری زمین و پرکردن قنات‌ها از جمله مباحثی بود که ادامه حیات کاریز‌ها را به مخاطره انداخت. هرچند با توجه به وضعیت فعلی بارش‌ها و خشکسالی‌ها اندک قنات‌های فعال در گلستان کفاف نیاز آبی استان را نمی‌دهند، اما با احیای مجدد آنها و بهره‌گیری از تکنولوژی نوین و تلفیق روش‌های سنتی با امروزی مانند آبیاری‌های تحت فشار می‌توان شاهد ارتقای بهره‌وری از منابع آب موجود در استان گلستان بود.
