جوان آنلاین: ۷۰۰ سال زمان می‌برد تا یک سانتی‌متر خاک تولید شود، عنصری که بستر ۱۲۵ میلیون تن محصول کشاورزی و تأمین کننده امنیت غذایی ایرانیان است، اما همین عنصر حیاتی، تحت تأثیر عواملی همچون تخریب پوشش گیاهی و فعالیت‌های صنعتی حدود ۷۰ سال است روند فرسایشی آن اوج گرفته و به ۵/ ۱۶ تن در هکتار رسیده است. فرسایش خاک در ایران تقریباً معادل ۲ تا ۵/ ۲ برابر آسیا و پنج تا شش برابر میانگین جهانی است. از ۵/ ۱۶ تن فرسایش خاک در کشور حدود ۱۰ تا ۱۱ تن مربوط به فرسایش آبی است که با اجرای طرح‌های آبخیزداری می‌توان آن را تا ۵۰ درصد کاهش داد. نباید فراموش کنیم از ۱۸ میلیون هکتار زمین قابل کشت، فقط ۵ میلیون هکتارش خاک حاصلخیز دارد و باید آن را حفظ کرد.
پایه و اساس پوشش گیاهی، خاک سالم است که زندگی را به دنبال دارد. یک‌چهارم تنوع زیستی زمین در خاک قرار گرفته که آلودگی و فرسایش خاک می‌تواند زیستن روی زمین را به چالش بکشد. فرسایش خاک یکی از مهم‌ترین مسائل زیست محیطی است که به علت اثرات بلندمدت آن بر کیفیت خاک و در نتیجه عملکرد گیاهی و محیط زیست، اهمیت بسیاری دارد. این فرسایش به عوامل متعددی مربوط است. در حال حاضر گرمای شدید هوا و کاهش رطوبت خاک و همچنین وزش باد که موجب بروز طوفان‌های گرد و غبار در بسیاری از استان‌های ایران می‌شود، بخش زیادی از خاک ایران را از بین می‌برد؛ اتفاقی که باید برنامه‌ای جامع برای جلوگیری از پیشرفت آن ارائه شود.
کرمان به دنبال احیای خاک
با اینکه در شمال کرمان نزدیک به یک میلیون هکتار جنگل وجود دارد، اما این استان از جمله مناطقی است که فرسایش خاک در آن به یک معضل بزرگ تبدیل شده است. آمار دنیا چهار تن در هر هکتار فرسایش خاک است و این عدد در ایران به ۱۶ تن و در استان کرمان با توجه به شرایط بیابانی که در ۱۴ شهرستان شمالی استان وجود دارد به ۳۰ تن در هکتار می‌رسد. گزارش‌ها نشان می‌دهند ۲۰ درصد بیابان‌های کشور در استان کرمان قرار دارند و این در حالی است که حدود ۷ میلیون هکتار از عرصه‌های مراتع شمال استان تعریف بیابان دارد و هر ساله این عدد افزایش می‌یابد.
گرمای شدید چند سال اخیر و خشکسالی‌ها که بروز طوفان‌های گرد و غبار را بالا برده است موجب شده تا مسئولان تا حدودی به فکر چاره بیفتند. هر چند طرح‌هایی برای این امر ارائه شده ولی هنوز برای اجرایی کردن آنها در سطح ملی گامی برداشته نشده است.
حفاظت از خاک در تنوع و امنیت زیستی مردم اهمیت زیادی دارد و مهم‌ترین کارکرد آن حفاظت از پوشش گیاهی موجود در عرصه‌های طبیعی است.
معصومه ملکیان، کارشناس منابع طبیعی و آبخیزداری با بیان اینکه پوشش گیاهی محافظ خاک بوده و جلوی تخریب آن را می‌گیرد، می‌گوید: «بر همین اساس اقدامات باید در چهار شاخه بیابان‌زدایی، آبخیزداری، جنگل‌کاری و مرتع‌داری باشد تا بتواند ضامن حفاظت از خاک شود.»
او به وضعیت آب و هوایی ایران طی سال‌های اخیر و بی‌برنامگی مسئولان گریزی می‌زند و می‌افزاید: «اقداماتی در حوزه آبخیزداری و آبخوان‌داری انجام شده است و این کار‌ها حفاظت از خاک، جلوگیری از سیلابی شدن مناطق و هدایت رواناب‌ها را به دنبال دارد. ضمن اینکه چرای بی‌رویه دام نیز به از بین رفتن مراتع می‌انجامد و مراتع به سمت بیابانی شدن در حرکتند.»
اتحاد مخرب گرما و باد
با اینکه طی ماه‌های اخیر گرمای هوا را اولین دلیل تبخیر و پایین رفتن سطح آب سد‌ها و خشکسالی عنوان کرده‌اند، اما به گفته کارشناسان، این گرمای طاقت فرسا در کنار باد‌هایی که در تابستان می‌وزند یکی از عوامل مهم در فرسایش خاک به شمار می‌آیند که آثار مخرب آن را در مناطق خشک و بیابانی بیش از هر منطقه دیگری می‌توان دید.
محمدحسین جمالانی، کارشناس حوزه آب و خاک در باره نحوه تأثیرگذاری گرما روی خاک که موجب از بین رفتن آن می‌شود، می‌گوید: «وقتی دمای هوا به شدت بالا می‌رود، رطوبت خاک را می‌گیرد و در این حالت، باد سبب جابه‌جایی ذرات خاک و حتی بلند شدن گرد و غبار که لایه رویی خاک است، به هوا می‌شود. این اتفاق به شدت بر کیفیت خاک و رشد گیاهان تأثیر منفی می‌گذارد و می‌تواند موجب از بین رفتن زمین‌های زراعی شود.»
وی معتقد است برای کنترل فرسایش خاک ناشی از باد، باید از روش‌هایی مانند کشت مستقیم گیاهان در خاک، ایجاد بند‌هایی در جهت عمود بر جهت باد و احداث باغ‌ها و جنگل‌ها استفاده کرد. طرح کاشت یک میلیارد نهال در کشور یکی از مهم‌ترین اقدامات است.
جمالانی می‌گوید: «فرسایش خاک فرایندی است که در آن خاک به دلیل عواملی مانند باد، آب، یخبندان و فعالیت‌های انسانی مثل استفاده بیش از اندازه از خاک و عدم رعایت بهینه مدیریت خاک از بین می‌رود. در این حالت خاک توانایی حمل و نقل عناصر مغذی و نگهداری رطوبت را از دست می‌دهد.»
این کارشناس حوزه آب و خاک می‌افزاید: «فرسایش خاک موجب کاهش عملکرد کشاورزی، افزایش خطر سیلاب و کاهش کیفیت آب زیرزمینی و سطحی می‌شود و به عنوان یکی از مشکلات مهم محیط زیست، نیازمند راهکار‌های جدی و مدیریت مناسب خاک است.»
وی توضیح می‌دهد: «خاک می‌تواند به همراه باد به سوی مناطق دیگر حرکت کند و باعث فرسایش خاک شود. آب به عنوان یک عامل فرسایش خاک می‌تواند از طریق سیلاب، رودخانه‌ها و تغییرات هوا و بارش‌های شدید ایجاد شود. یخ نیز با ایجاد شکاف‌های خاک و تغییرات در آب و هوا می‌تواند به فرسایش خاک منجر شود. گرما در گام اول می‌تواند موجب چسبندگی خاک و فرسایش کمتری شود، اما تداوم آن فرسایش را به شدت افزایش می‌دهد.»
نفس محیط زیست تنگ شده
سیستان و بلوچستان که روزگاری سرسبز و یکی از مهم‌ترین مناطق ایران در تولید انواع میوه‌های گرمسیری بود، حالا به دلیل فرسایش آبی و بادی، خاک آن در حال تخریب است که دارای پیامد‌های اقتصادی، اجتماعی و محیطی فراوان و گسترده‌ای است.
بادهـای ۱۲۰روزه سیسـتان کـه با وجود خشکسالی‌های ۲۰ ساله هم‌اینک به بیش‌از ۱۸۰روز رسیده است بـا همراهـی خـاک رسـوبی دانــه ریــز، درجــه حــرارت و تبخیــر زیــاد، پوشــش گیاهــی انــدک، خشکســالی‌های دوره‌ای و عوامــل متعــدد انســانی باعــث فرســایش شــدید خــاک و وقــوع طوفان‌هــایی به همــراه ذرات گــرد و غبــار شده است.
گـرد و غبارهـا از مخرب‌تریـن مشـکلات زیسـتی محســوب می‌شــوند، چراکه بــر تمــام موجودات زنده تأثیــر داشــته و بــا تهدیــد گونه‌های نـادر جانـوری و گیاهـی ارزش اکولوژیکی یا ارزش اقتصــادی آنهــا را تهدیــد می‌کننــد. از جملــه تأثیــرات منفــی گــرد و غبارهــا بر گیاهــان می‌تــوان بــه کاهــش پدیــده فتوســنتز اشــاره کــرد.
بخشی از طرح تولید کاشت یک میلیارد درخت در سیستان و بلوچستان به اجرا در آمده که در این رابطه در بین سازمان‌ها و نهاد‌ها تقسیم کار شده است. تمام کار‌ها بر عهده سازمان منابع طبیعی نیست. جهاد کشاورزی نهال‌های مثمر را تولید می‌کند، نهال‌های بیابانی در حوزه منابع طبیعی پرورش می‌یابند که این نهال‌ها یا فضای سبزی هستند یا صرفاً بیابانی و گاه دو منظوره.
