جوان آنلاین: تولید محتوا در دنیای دیجیتال امروز، با سرعتی بی‌سابقه انجام می‌شود. از طراحی‌های گرافیکی و مقالات گرفته تا نرمافزارها، موسیقی و ویدئوها، همه در معرض کپی‌برداری و سوءاستفاده قرار دارند، در این میان حقوق مالکیت فکری و به ویژه کپی رایت، به عنوان ابزار قانونی حمایت از خلاقیت‌ها، اهمیتی دوچندان یافته‌اند.
همانطور که در گذشته بررسی کردیم مالکیت فکری شامل حقوق قانونی ناشی از فعالیت‌های ذهنی در حوزه‌های ادبی، هنری، علمی و صنعتی است. این حقوق به پدید آورنده اجازه می‌دهد از اثر خود بهره برداری انحصاری کند، برای مثال نویسنده‌ای که مقاله‌ای در یک وب سایت منتشر می‌کند، حق دارد از انتشار مجدد آن بدون اجازه جلوگیری کند. کپی رایت در فضای مجازی شامل آثار دیجیتال مانند محتوای متنی (مقالات، کتاب ها)، تصاویر و ویدئوها، نرمافزارها و رابط‌های کاربری، طراحی‌های صنعتی و گرافیکی است. برای مثال اگر یک استارتاپ به کپی‌برداری از رابط کاربری اپلیکیشن رقیب محکوم شد باید خسارت بپردازد یا طراحی شکایتی علیه صفحه‌ای در اینستاگرام مطرح کرد که بدون اجازه، طرح‌های گرافیکی او را منتشر کرده بود. دادگاه با استناد به قانون حمایت از حقوق مؤلفان، حکم به حذف محتوا و پرداخت خسارت داد.
مصادیق نقض کپی رایت در فضای مجازی
۱. کپی برداری غیرمجاز: انتشار محتوای آموزشی بدون اجازه و استفاده از تصاویر هنری در پست‌های تبلیغاتی بدون ذکر منبع، برای مثال در سال جاری، یک مدرس آنلاین موفق شد صفحه‌ای را که ویدئو‌های آموزشی او را بدون اجازه منتشر کرده بود، از طریق پلیس فتا مسدود کند.
۲. جعل برند و هویت: استفاده از لوگوی یک برند معتبر در فروشگاه اینترنتی جعلی، تقلید از طراحی سایت یا اپلیکیشن، برای مثال یک فروشگاه آنلاین از لوگوی برند دیجی‌کالا استفاده کرده بود تا اعتماد کاربران را جلب کند. پس از شکایت، دامنه مسدود شد و مدیر سایت تحت پیگرد
قرار گرفت.
قوانین حاکم بر کپی رایت در ایران و چالش‌ها
در حال حاضر به رغم خلأ‌های موجود، قوانین متعددی نیز در این خصوص در حال اعمال است: قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان (۱۳۴۸)، قانون جرائم رایانه‌ای (۱۳۸۸)، قانون حمایت از پدیدآورندگان نرم‌افزار‌های رایانه‌ای (۱۳۷۹). همانطور که مشخص است تاریخ تصویب این قوانین به طور میانگین به ۲۰ سال پیش باز می‌گردد، کنوانسیون‌ها می‌توانند تأثیر بسزایی بر ارتقا و رفع خلأ‌های قوانین پیشین داشته باشند، با این حال از چالش‌های موجود می‌توان عدم‌پیوستن ایران به کنوانسیون برن، نبود قانون جامع دیجیتال و ضعف ضمانت اجرایی را نام برد.
خلأ‌های قانونی و اجرایی
در ابتدا می‌توان به نبود قانون جامع دیجیتال اشاره کرد. قوانین فعلی برای فضای فیزیکی تدوین شده‌اند و در برابر ویژگی‌های فضای مجازی ناکار آمدند، برای مثال یک هنرمند NFT ایرانی نمی‌تواند در دادگاه داخلی از خریدار خارجی که اثرش را بدون مجوز بازنشر کرده است شکایت کند، چون قانون مشخصی برای NFTها وجود ندارد. ضعف در پیگیری قضایی، نبود شعب تخصصی و دشواری اثبات مالکیت دیجیتال نیز از دیگر خلأ‌های موجود در این زمینه است. برای مثال یک نویسنده وبلاگ نمی‌تواند ثابت کند مقاله‌اش از طریق سایت دیگری کپی شده است، اگر تاریخ انتشار اولیه مستند نشده باشد.
تطبیق قوانین با تحولات جهانی
به تازگی بسیاری از آثار از سوی AI تولید می‌شوند و همانطور که سابقاً به این موضوع پرداختیم مالکیت محتوی تولید شده از طریق هوش مصنوعی کماکان محل بحث است. برای مثال در امریکا، یک تصویر تولید شده از طریق هوش مصنوعی در دادگاه فاقد حق کپی‌رایت شناخته می‌شود، چون فاقد خالق انسانی است. همچنین NFTها به عنوان دارایی‌های دیجیتال، حقوق مالکیت جدیدی ایجاد کرده‌اند.
نقش نهاد‌های مسئول
۱. پلیس فتا رسیدگی به شکایات سایبری را برعهده دارد، برای مثال مسدودسازی صفحه‌ای که ویدئو‌های آموزشی را بدون اجازه منتشر کرده بود.
۲. دادسرای جرائم رایانه‌ای صدور حکم قضایی را انجام می‌دهد، برای مثال محکومیت استارتاپی که رابط کاربری اپلیکیشن رقیب را کپی کرده بود.
۳. وزارت ارشاد ثبت آثار و صدور گواهی را برعهده دارد، برای مثال ثبت رسمی کتاب الکترونیکی یک نویسنده مستقل.
۴. شورای عالی فضای مجازی نیز سیاستگذاری کلان را برعهده می‌گیرد، برای مثال تدوین مقررات برای NFTها و آثار تولیدشده از سوی AI.
راهکار‌های پیشنهادی
ابتدا باید قانون جامع مالکیت فکری دیجیتال تدوین و در آن تعریف آثار دیجیتال و تعیین ضمانت‌های اجرایی گنجانده شود. در این صورت مطابق مثالی که در بالا گفتیم، قانون جدید می‌تواند مشخص کند طراحی رابط کاربری اپلیکیشن، تحت حمایت کپی رایت قرار دارد و نقض آن قابل پیگیری است. در ادامه نهادی مستقل برای نظارت بر مالکیت فکری ایجاد شود تا رسیدگی به شکایات تسریع یابد و گواهی ثبت دیجیتال صادر شود. در این شرایط نهاد مذکور می‌تواند طی ۷۲ ساعت به شکایت یک طراح گرافیک درباره انتشار غیرمجاز اثرش رسیدگی کند.
نتیجه‌گیری
مالکیت فکری در فضای مجازی، ستون فقرات اقتصاد خلاق و دیجیتال است. چالش‌های حقوقی، فنی و فرهنگی نشان می‌دهند بدون اصلاحات قانونی، نهاد‌سازی تخصصی و آموزش عمومی، نمی‌توان از حقوق پدیدآورندگان به‌درستی حمایت کرد. در این شرایط طراح ساعتی که طرحش در یک فروشگاه آنلاین بدون اجازه استفاده شده باشد، اگر اثرش را ثبت کرده باشد و مستندات کافی داشته باشد، می‌تواند از طریق پلیس فتا و دادسرا، پیگیری قانونی انجام دهد و خسارت دریافت کند.
