جوان آنلاین: اصفهان با بیش از ۲۲هزار بنا و اثر تاریخی که هزار و۸۵۰ مورد آن ثبت ملی و هفت اثر آن ثبت جهانی شده است به عنوان یکی از با اهمیتترین شهرهای دنیا مطرح و شناخته میشود. جایی که یادگارانی از دورههای مختلف حکومتی را در دل خود جای داده است و میتواند سالانه میلیونها گردشگر داخلی و خارجی را به سمت خودش جذب کند. با این حال، مدتهاست بخش زیادی از آثار و بناهای تاریخی اصفهان مورد بیمهری قرار گرفته و به سمت تخریب و ویرانی میروند. حتی برخی مرمتها هم کم از تخریب نداشته و مانند زخمی بر تن آثار کهن این شهر نشستهاند.
در طول تاریخ و در زمانهایی که اصفهان به عنوان پایتخت، نگاه جهانیان را به سمت خود معطوف کرده بود، ارزشمندترین و فاخرترین آثار معماری در این شهر بنا شد. اما متأسفانه فراز و فرود سلسلهها، جنگ و درگیریها و بلایای طبیعی بسیاری از این آثار را نابود کرد. در دوره قاجار نیز خیلی از آثار به جا مانده از دوران گذشته و به خصوص دوره صفویه، در حال زوال و نابودی بودند، اما بعد از آن و به خصوص در نیم قرن اول سده چهاردهم شمسی حرکتهایی اساسی برای حفظ و مرمت این آثار انجام گرفت. در نخستین قدم آثار تاریخی شهر ثبت آثار ملی شد و در گامهای بعدی با استفاده از کارشناسان و معماران سنتی به مرمت این آثار پرداختند. در این دوره، تلاشهایی نیز برای تأمین بخشی از هزینههای مرمت بناهای تاریخی شهر صورت گرفت، اما بعد از آن دوباره آثار و بناهای تاریخی مورد بیمهری قرار گرفته است و طی سالهای اخیر شاهد تخریب و از بین رفتن بسیاری از آنها هستیم.
ناآگاهی مدیران و سوء استفاده مجریان
به گفته کارشناسان ادغام میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی یکی از بزرگترین اشتباهاتی بود که ضربات زیادی به این بخش وارد کرد. هر چند تا قبل از آن هم مدیران متخصصی در بخش میراث فرهنگی فعال نبودند، اما با ادغام میراث فرهنگی با بخش گردشگری، نگاههای گردشگری بر بخش میراث فرهنگی سایه انداخت و دیگر به صورت تخصصی کسی به آثار و بناهای تاریخی نگاه نکرد. در همین رابطه دکتر سیدرحیم زیادیان کارشناس بناهای تاریخی در مورد علت درست مرمت نشدن بناهای قدیمی به «جوان» گفت: «زمانی که یک مدیر، دانش، آگاهی و اشراف کامل به موضوعات میراثی، مشکلات بناها، مرمت و مباحث مرتبط دیگر را ندارد ناگزیر کار را به معاونان و بخشهای زیردست تفویض میکند و بعضاً معاونان نیز از ناآگاهی مدیران سوءاستفاده میکنند. مشکل اساسی ما تربیت نشدن مدیران طی سالهای مختلف، دوران کوتاه مدیریتها که سبب تصمیمهای ناگهانی و بدون مطالعه میشود و بعضاً تسلط روابط و بده بستانهای مختلف در سازمان است که جامعه تخصصی را کنار میزند، حال آنکه این دست کارها باید با مشورت متخصصان و استفاده از تجربه افراد متبحر انجام شود، زمانی استاد حسین آقاجانی استادکاران و پیمانکارانی را به مجموعه میراث وارد کردند که هنوز از وجود برخی از آنها استفاده میشود.»
تجربههای گذشته زیر خاک بیتفاوتی
چندی پیش امیرحسین کریمی، عضو هیئت علمی گروه مرمت آثار دانشگاه هنر اصفهان گفته بود: «اصفهان بخش بزرگی از آثار ملی و ثبت جهانی را دارد. با این وجود به نظر نمیرسد سهم چندانی از بودجه میراثی کشور داشته باشد. وضع اصفهان هم از نظر تعداد نیروی کارشناسی و هم از نظر بودجه نسبت به تعداد آثار و نیازمندی استان مناسب نیست، بنابراین در صورتی که وضعیت نیروی کار فعال در میراث اصفهان و نظام اداری حاکم به صورت فعلی باشد، نمیتوان انتظار تغییر چندانی از هر مدیری داشت.»
وی ادامه داد: «بهترین مرمتگر و متخصص هم در سیستمی که دست او را بسته باشد امکان فعالیت مؤثر نخواهد داشت، در حالی که ما تجربه بسیار خوبی را در سالهای نهچندان دور داشتهایم، در دورهای در دهه ۷۰ مدیریت میراث وقت به این جمعبندی رسید که بدنه ادارات میراث استانها، توان برداشتن بارهای سنگین را ندارد، بنابراین ساختاری به نام پایگاههای پژوهشی را ایجاد کردند که اینها دفاتر فنی تخصصی بودند برای انجام کارهای خاصی که در استانها وجود داشت و میراث استانها توان انجام آنها را نداشت، این ساختار در آن زمان ایجاد شد و هنوز هم ته ماندهای از این دفاتر در حال فعالیت هستند.»
کریمی افزود: «این پایگاهها در آن زمان بودجه مستقل از تهران داشتند و در قیدو بند روال اداری هم نبودند. این پایگاهها بهعنوان دفاتر تخصصی مشکلات خاص میراثی آن منطقه را با کار موردی و پژوهشی حل میکردند، برای مثال به این نتیجه رسیده بودند که روستای تاریخی ابیانه نیاز به یک اداره میراث مجزا دارد و نیروی کار میراث استان توان جمع کردن کار ابیانه را ندارد و نتیجه ایجاد دفتر میراث، حضور کارشناسان مقیم و نیروهای متخصص مرمتگر و متخصص بهصورت دائم و ادواری در ابیانه بود.»
واگذاریهای بدون کارشناسی
خانههای تاریخی اصفهان جزء مهمترین بناهایی هستند که به دلایل متعدد، شرایط دشوار و رو به ویرانی دارند، اما تا این لحظه جز مواردی که با تبدیل شدن به هتل بوتیکها، هتلهای سنتی و بومگردی، خیل بیشماری از آنها در جای جای این شهر از پشت «مسجد جامع عتیق» گرفته تا بافت تاریخی «جویباره» و پشت «مسجد شیخ لطفالله» در جوار «میدان نقش جهان» راه سخت و مخربی را میپیمایند.
در سالهای گذشته، مسئولان وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی میگفتند وظیفه «صندوق احیا و بهرهبرداری از اماکن تاریخی و فرهنگی» در واگذاری بناها به بخش خصوصی، احیا و جلوگیری از تخریب آنهاست. آنطور که برخی کارشناسان منتقد گفتهاند، در نخستین قدم واگذاری بناهای تاریخی از سوی صندوق، مکانهایی واگذار شدهاند که شرایط خوبی نسبت به سایر بناها داشتهاند؛ مکانهایی مثل «سردر قیصریه»، «طبقه دوم میدان نقش جهان»، خانههای «ارسطویی»، «دهدشتی»، «شیخالاسلام» و شماری دیگر از بخشهایی از بناهای تاریخی اصفهان که نیاز مبرمی به مرمت و احیا نداشتند.
نکته حائز اهمیت این است که صندوق احیا و بهرهبرداری از اماکن تاریخی و فرهنگی، تنها بناهایی را میتوانسته است در فهرست واگذاریها قرار دهد که در مالکیت و اختیار اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بودهاند، اما به باور کارشناسان از بین بناهای تاریخی در اختیار میراث فرهنگی، به طور قطع بناهایی با شرایط اضطراریتر هم وجود دارد که برای نجات از تخریب به سرمایهگذار داده شوند تا به ازای بهرهبرداری چندساله، دست مرمت بر سر و رویشان کشیده شود و از تخریب و فراموشی نجات پیدا کنند.
واگذاری بناهای تاریخی به بخش خصوصی
چند روز پیش مدیرعامل صندوق توسعه و احیا از برگزاری مزایده و واگذاری پنج بنای تاریخی استان اصفهان به بخش خصوصی از سوی صندوق احیا خبر داد. برزین ضرغامی با بیان اینکه نخستین مزایده مستقیم واگذاری بناهای تاریخی اصفهان در سال ۱۴۰۳ برگزار شد، گفت: «اتاق معرفی گردشگری در مجموعه جهانی باغ فین بهمنظور خدماترسانی به گردشگران، برج ضلع شرقی مجموعه جهانی باغ فین بهمنظور ارائه خدمات صنایعدستی به گردشگران، کاروانسرای سردهان در کاشان بهمنظور نجاتبخشی و تبدیل آن به مجموعه هتل سنتی، همچنین سرچشمه چشمه سلیمانیه در کاشان و اتاق تاریخی جنب آن بهمنظور تبدیل به سفرهخانه سنتی، فروشگاه معرفی محصولات فرهنگی، کافه کتاب و گالری با برگزاری مزایده عمومی به بخش خصوصی واگذار شد.»
مدیرعامل صندوق توسعه صنایعدستی و فرش دستباف و احیا و بهرهبرداری از اماکن تاریخی و فرهنگی آثار تاریخی اصفهان را قابل مقایسه با بسیاری از شهرهای تاریخی جهان عنوان کرد.
ضرغامی گفت: «خرسندم در بدو شروع خدمتم در صندوق احیا، نخستین برنامه رسمی کاری خود را در اصفهان بهعنوان یکی از زیباترین مراکز تاریخی ایران آغاز کردهام.» مدیرعامل صندوق توسعه صنایعدستی و فرش دستباف و احیا و بهرهبرداری از اماکن تاریخی و فرهنگی کشور افزود: «با تفاهمهای انجامشده، استان اصفهان در حوزه بهرهبرداری از بناهای تاریخی از وضعیت مناسبی برخوردار است، بنابراین امیدواریم تا با حضور امیر کرمزاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایعدستی استان شاهد شکوفایی احیای بناهای تاریخی اصفهان باشیم.»
وی گفت: «امروز همه بهنیکی میدانند اصفهان بهتنهایی قابل مقایسه با بسیاری از شهرهای تاریخی جهان است، بنابراین این استان آثار تاریخی منحصربهفردی دارد که نیازمند توجه ویژه است.» حالا یک سؤال مطرح است و آن هم اینکه اصفهان به عنوان یک شهر جهانی چه سهمی از بودجه میراثی کشور دارد و چرا باید هر روز خبری از تخریب یک یا بخشی از آثار مهم و بینظیرش به گوش برسد و در چنین شرایطی، چه کسی پاسخگوی بیتوجهی به مرمت و حفاظت از آثار و بناهای تاریخی اصفهان است!