در فروردینماه ۱۳۶۰ زمانی که تصور میشد با استقرار مدیران جدید و محو آثار فیلمفارسی، باید شاهد تبلور سینمای انقلابی باشیم که در آن اهداف جمهوری اسلامی در بحث فرهنگ آشکار شود، روزنامه کیهان در گزارشی به سینمایی که مردم را فریب میدهد حمله میکند. کیهان در این گزارش به موضوع شعارهای سیاسی در سینما میپردازد و تأکید میکند که به جای شعار باید سینمای متعهد و انقلابی وارد عمل شود. به نظر میرسد بیش از ۴۰ سال است هنوز سینمای ایران درگیر آن است که آیا باید شعارهای سیاسی بدهد یا اینکه فراتر از شعار برود و مفاهیمی، چون عدالت اجتماعی و مبارزه با فساد را در قالب سینما برای مخاطب تبیین کند.
دوگانه سینمایی که شعارهای سیاسی داده و مردم را فریب میدهد و سینمایی که به عدالت متعهد است، از همان سالها تاکنون بحثهای جدی را در پی داشته است. «جوان» به بهانه آغاز نمایش مینیسریال «روز بلوا» که در اصل نسخه نمایش خانگی فیلم سینمایی «روز بلوا» ست، به مسئله فسادستیزی و شعارهای سیاسی در سینمای ایران طی سالهای اخیر پرداخته است.
عدالت و روحانیت
بخشی از آثاری که در سالهای اخیر در سینمای ایران با محوریت عدالت تولید شده است، نگاهی به زندگی و مناسبات اجتماعی روحانیت دارد. پررنگترین پرداخت به مسئله فساد و روحانیت را در فیلمهای «مصلحت» و «روز بلوا» شاهد هستیم. فیلم مصلحت برای اولین بار نشان میدهد روحانیت نیز میتواند از موقعیت سیاسی خود سوءاستفاده کند، اما نظام قضایی کشور که در آن یک روحانی در رأس است با تمام قوا به مبارزه با این فساد میپردازد.
اگر چه همان طور که هوشنگ توکلی، کارگردان سریال «مدرس» در گفتگو با «جوان» تأکید کرد، صرف نمایش یک بازیگر در لباس روحانیت در سالهای ابتدایی پیروزی انقلاب با واکنشهای منفی زیادی روبهرو میشد، اما بعدها کاراکتر روحانی بارها در آثار مختلف به نمایش درآمد و حتی در بعضی از موارد با چالشهایی روبهرو شد. در فیلمی مانند «زیر نور ماه» که به تهیهکننده منوچهر محمدی در اواخر دهه ۷۰ و اوایل دهه ۸۰ ساخته شد، اولین نگاههای انتقادی با رویکرد عدالت اجتماعی به زندگی روحانیون ترسیم شد. محمدی با ساخت «طلا و مس» که بهروز شعیبی، کارگردان «روز بلوا» در آن ایفاگر نقش یک روحانی بود، نمایی اجتماعیتر از زندگی روحانیت نشان داد. این نگاه وی در فیلم «فرشتهها باهم میآیند» نیز تکرار شد. در سال گذشته فیلم «مصلحت» یک بار دیگر مسئله عدالت اجتماعی را پیش کشید. در فیلم یک روحانی در معرض اتهام فساد قرار میگیرد که این در «روز بلوا» به نوع دیگری تکرار میشود. در خلاصه داستان فیلم روز بلوا آمده است: عماد استاد دانشگاهی خوشنام و یک چهره تلویزیونی مورد توجه است. او ناگهان توسط پلیس با اتهامهایی جدی مواجه میشود که خود و خانوادهاش را در موقعیت پیچیدهای قرار میدهد.
عدالت و دولتمردان
در سالهای ابتدایی پیروزی انقلاب اسلامی شاهد آثار متنوعی در سینمای ایران هستیم که اغلب از سوی فیلمسازان جوان تولید شده و در آنها موضوع بیعدالتی در رژیم سابق و مبارزه برای رسیدن به عدالت پررنگ شده است. «آقای هیروگلیف»، «زنده باد» و «برنج خونین» از این دست آثار هستند. با شروع جنگ تحمیلی و تا اوایل دهه ۷۰، موضوعات فساد عملاً به حاشیه رانده شده و عدالتخواهی غالباً در زیر سایه سینمای دفاع مقدس قرار گرفت. مرز میان عدالتطلبی و دفاع مقدس را میتوان در «آژانس شیشهای» ابراهیم حاتمیکیا ملاحظه کرد. ابوالقاسم طالبی نیز در فیلم «آقای رئیسجمهور» به مسئله فساد و عدالتطلبی با رگههای انتقاد از جریانهای سیاسی که با رانتهای ویژه موقعیتهای خاص پیدا میکنند، پرداخت. اغلب آثار سینمای حاتمیکیا، رگههای سیاسی و عدالتخواهی را با خود به همراه دارد و در کنار آن فیلمسازانی مانند مسعود کیمیایی، عدالت اجتماعی را در قالب انتقام شخصی از عوامل بیعدالتی پیگیری کردند. سیاسیترین اثر کیمیایی که در آن فساد دولتمردان مورد توجه قرار گرفته است «قاتل اهلی» بود. فیلم متفاوت سال ۹۰ یک اثر سیاسی از طالبی یعنی «قلادههای طلا» بود. قلادههای طلا در کنار مسئله عدالت اجتماعی به فساد در میان مأموران امنیتی و ناکارآمدی سیاسی در این وادی پرداخت. مسعود دهنمکی نیز که پیش از ورود به سینمای داستانی در مستندهایی که ساخته بود به مسئله عدالت اجتماعی پرداخته بود، در سومین بخش از سهگانه «اخراجیها» به فساد در قالب رقابتهای انتخابات ریاست جمهوری پرداخت. «لاتاری» ساخته محمدحسین مهدویان، بحث اجتماعی قاچاق دختران ایرانی به دوبی را بهانهای برای مباحث سیاسی قرار داده است. مهدویان در فیلم اکران نشده و البته ضعیف «شیشلیک» نیز کمدی سیاسی هجوآویزی را ساخته است که در آن روابط اجتماعی و نوع رابطه مردم با حاکمیت به سخره گرفته شده است که در نهایت با اعتراض مردم به فساد دولتمردان همراه میشود. ماجرای فساد در قوه قضائیه و پرونده بزرگی که متعاقب آن ایجاد شد، در یکی از پربحثترین آثار شبکه نمایش خانگی به تصویر کشیده شد. در سریال «آقازاده» بحث مبارزه حاکمیت با فساد ریشه دوانده در داخل سیستم سیاسی کشور مطرح میشود. پرداخت به پدیده آقازادگی در این سریال پررنگ شده است.
فیلم اولیهای فسادستیز
در سالهای اخیر فیلمسازان فیلم اولی توجه زیادی به مسئله عدالت و پررنگ کردن عدالت سیاسی در آثارشان داشتهاند. فیلم «دیدن این فیلم جرم است!» ساخته رضا زهتابچیان به فساد سیاسی و عدالت اجتماعی را از رویکرد مبارزه با وادادگی سیاسی پرداخت. «نفوذی» به کارگردانی امیرعباس ربیعی که رویکرد تاریخی دارد، به جریان نفوذ در سالهای ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی توجه دارد. «مصلحت» ساخته حسین دارابی نیز یکی دیگر از فیلم اولیهایی است که در آن به مسئله فساد در سالهای ابتدایی پیروزی انقلاب پرداخته شده است.
در نهایت میتوان گفت همان طور که کیهان در سال ۶۰ اشاره کرد، بیشتر حجم پرداخت به فساد در سینما بیشتر در جنبه شعاری باقی مانده است و هیچ کدام از آثار سینمایی نتوانستهاند به جریانسازی مبارزه با فساد کمک کنند.