تمدن و اقتصاد دو مقوله درهم تنیده است که نمیتوان آنها را از هم جدا کرد. به خاطر ضعف قوانین در ایران موضوع سکههای قدیمی قبل از هر چیز با موضوع قاچاق تداعی میشود. این در حالی است که ارزش سکههای قدیمی فقط به قیمت مادی آنها نیست. استاد حسین مقصودی از چهرههای شناختهشدهای است که سالها عمر خود را در جمعآوری و تحقیق در زمینه سکه گذرانده و کتاب او با عنوان اصفهان به روایت سکه نگاه جدیدی به مبحث تاریخنگاری محسوب میشود.
«جوان» با این پژوهشگر و نویسنده گفتگو کرده است.
پژوهش روی سکههای قدیمی از یک سو جنبهای فرهنگی دارد و از سویی دیگر به مطالعه و دقت در تاریخ و علم باستانشناسی نیاز دارد. در ابتدا بفرمایید چه شد وارد این عرصه شدید؟
در شهر تهران سکهها به نام ری یا محمدی ضرب میشد. خود تهران در کنار ری قرار داشت. بعدها در عصر قاجار که تهران پایتخت شد ری را در خودش هضم میکند و امروز همه این بخش جغرافیایی را تهران مینامند. در زمان قدیم و قبل از قاجار به ندرت برخی سلاطین سکه به ضرب تهران میزدند که خیلی هم گران بود. یادم هست بچه بودم از مدرسه میآمدم بساطاندازها را نگاه میکردم. یک بساطانداز همیشه دستمالی داشت که سکههای مسی روی آن پهن میکرد. مشتاقانه سکهها را میدیدم و سکههای ضرب اصفهان را جدا میکردم و میخریدم و از همان زمان سکه جمع میکردم. یک روز در میان سکهها، یک سکه بزرگ و سنگین و زندهای را دیدم که روی آن نوشته بود فلوس تهران ۱۱۴۳ هجری طهماسب دوم مربوط به عصر صفوی. دو یا سه ریال خریدم. امروز قیمت همان سکه چند میلیون تومان است. من در طول این سالها سکههای زیادی خریداری کردهام که هر کدام گویای یک دوره تاریخی است.
سکههایی که در ایران هست تاریخ ضربشان مربوط به چه زمانی است؟
دوره هخامنشیان به خصوص داریوش سکه ضرب میشد. در قدیم هر شهری ضرابخانهای برای خود داشته است و سکههای مورد نیازش را ضرب میکرد؛ البته سیستم ضرب سکه در قدیم پیچیده نبود شامل یک چکش، یک قالب و سندان بود که طرح سکه روی قالب پیاده میشد، ولی همان هم اهمیت تاریخی و فرهنگی دارد. در دوره صفویه طرحهای بسیار زیبایی در سکه داریم حتی زمان الجایتو دوره مغولها سکه ضرب میشد که شعائر روی سکه زمان الجایتو دو بخش میشود؛ یکی زمانی که سنی بود و دیگری زمانی که شیعه بود. از نیمه دوم ساسانیان هر شهری سکه ضرب میکرد نام آن شهر را روی سکه حک میکرد که سیر تاریخی را به خوبی نشان میدهد. این رویه ادامه داشت تا نیمه دوم حکومت ناصرالدین شهر ضرابخانه سکه در تهران متمرکز شد و با ماشینهای انگلیسی در تهران ضرب میشد.
ایده ضرب سکه با دستگاه سکهزنی در ایران به چه دورهای برمیگردد؟
اولین بار در زمان فتحعلی شاه بود که پسرش به روسیه رفت و دستگاه سکهزنی را دید و یک دستگاه به تبریز آورد، ولی خراب شد و هیچ وقت نتوانستند از آن استفاده کنند تا زمانی که ناصرالدین شاه مدام به فرنگ میرفت و در این سفرها برخی از دستگاههای غربی مثل دستگاه سکهزنی را به ایران آورد.
چرا در قدیم عمدتاً سکهها را پنهان میکردند؟
در بسیاری از دورههای تاریخی امنیت نبود و بانکی هم نداشتیم تا پولهایشان را آنجا بگذارند بنابراین اغلب سکههای خود را در ظروف مسی و سفالی میریختند و در دیوار جاسازی میکردند حتی به خانوادههایشان هم نمیگفتند. وقتی میمردند و بعدها خانههایشان تخریب میشد سکهها را کشف میکردند.
چرا در ایران خرید و فروش سکه نداریم؟
قانون بدی درباره سکه داریم که سکهها را نمیتوان خرید و فروش کرد هرچند امکانش هست، اما فرد دستگیر میشود. برای همین از این طریق یا سکهها قاچاق میشود یا آنها را آب میکنند که ارزش سکهها کم میشود مثلاً سکههایی داریم که ۵۰۰ میلیون ارزش دارد، اما وقتی آب میشود ارزش قبل را ندارد. میراث فرهنگی باید این مشکل را به مجلس انتقال دهد تا قانونی گذاشته شود و خرید و فروش در داخل کشور آزاد باشد، اما خروج سکه از کشور محدودیت داشته باشد.
تاکنون کتابی هم درباره سکهها چاپ شده است؟
یک سری کتاب در این باره داریم، اما فقط با تصویر سکه که مربوط به چه دورهای است؛ در حالی که هر سکه بیانگر ویژگیهای تاریخی و فرهنگی هر دوره است و نیاز به بررسی دقیق دارد. ما میخواهیم هر دوره را به وسیله سکهها تحلیل و تجزیه کنیم، چون سکه قویترین و صحیحترین سند تاریخی در هر کشوری است. من کتابی در دست دارم به نام «تاریخ اصفهان به روایت سکه»، هدفم این است تا فقط از روی سکهها کار تحقیقاتی درباره اصفهان انجام بدهم.
گویا سکه اسلامی با پیشنهاد امام صادق (ع) بوده، درست است؟
بله یکی از سکههای آخرین دوره اموی که توسط محمد بن مروان ضرب شده سکه اموی است که به پیشنهاد امام صادق زده شده است. ابتکار طرح سکه اسلامی به پیشنهاد ایشان بود یعنی طوری طراحی کردند تا کلمه لا اله الا الله روی سکه کامل نباشد و بتوان روی آن دست گذاشت.
جالبترین سکههای اسلامی کدام است؟
سکهای که مأمون به نام ولایتعهدی امام رضا (ع) ضرب زد به نوعی اثبات هویت ائمه معصومین بود و روشن شدن این حقیقت که ما این حکومت را غصب کردیم. سال ۲۰۲ هجری اولین سکه ولیعهدی امام رضا زده شده و سال ۲۰۳ امام را شهید کرد، اما برای اینکه شیعیان شورش نکنند تا سال ۲۰۵ همچنان سکههای امام رضا را ضرب میکرد و این اولین بار بود که اتفاق میافتاد.
چرا سکه زمان امام رضا اهمیت دارد؟
یکی از زیباترین نوع سکه اسلامی مربوط به دوران ولایتعهدی امام رضا است که جنس آنها نقره بود، چون اولاً دوران خیلی کوتاهی بود، ثانیاً حقیقت حاکمیت اهل بیت را به همه نشان میداد. روی سکه نوشته شده بود: «علی به موسی الرضا بن علی ابن ابیطالب» که بیانگر اتصال و انتساب شیعیان به امام علی است و اینکه هیچ کدام از ائمه سکه به نام خودشان نداشتند و فقط به نام امام رضا سکه ضرب شد.
سکه طلا نبود؟
سکه طلا هم زده میشد، اما سکههای طلا زیاد نبود مربوط به اعیاد ملی و مذهبی بود یا اینکه سلطانی تازه بر تخت بنشیند. سکههای نقره مربوط به داد و ستدهای عمومی بود و کمارزشترین نوع سکه جنس مسی داشت.
همه خلفا سکه داشتند؟
بله همه خلفا در هر دورهای سکه ضرب میزدند حتی خوارج هم سکه داشتند که شعارشان را روی آن حک کرده بودند؛ البته سکههای اسلامی سه دوره هستند. اول قبل از ورود اسلام به ایران و دوم دوره اسلامی تا آخر صقویان و سوم از آخر صفویه تا به امروز که دیگر شعائر اسلامی روی سکهها وجود ندارند.
چرا؟
این مربوط است به دوره حمله افغانها به اصفهان. معتقد بودند بدون وضو نمیتوان به سکهها دست زد برای همین شعائر از روی سکهها حذف شد.
در مسیحیت هم چنین مشخصههایی وجود دارد؟
بله آنها روی سکههایشان شعائر مسیحیت و طرح صلیب داشتند که بعد از رنسانس کمکم از روی سکههایشان برداشته شد.
نقوش چهرهها روی سکهها از چه زمانی است؟
نقش سلطان روی سکه تا زمان ساسانیان بود بعد از آن دیگر نداریم. در زمان دیلمیان اجدادشان را ساسانیان میدانستند برای همین طرح روی سکههای خود را از پادشاهان ساسانی انتخاب میکردند. بعد از آن دیگر نداریم تا زمان فتحعلیشاه و بعد ناصرالدین شاه.
در ایران کلکسیون سکه هم داشتهایم؟
در عصر قاجار کلکسیون سکه داشتیم که خودش از عوامل حکومت است. ناصرالدین شاه به جمعآوری سکهها خیلی علاقه داشت که بعد از فوتش سکهها از بین رفت. یکسری اروپایی هم به نام سیاح به ایران میآمدند و سکهها را برای کلکسیونهای خود میخریدند و از کشور خارج میکردند. البته متولی این کار دولت است، اما جهت فکری دولتها به گونهای بوده که چنین علاقهای به این کار نداشتهاند.
پیشنهاد خاصی به مسئولان برای ورود به بحث سکههای قدیمی دارید؟
بهترین کار آن است که مجلس قانونی تصویب کند تا سکههای داخلی در داخل خود کشور خرید و فروش شوند و به هیچ وجه آب و صادر هم نشود.
آیا تا به حال از طریق کشف سکهها گره تاریخی باز شده است؟
سکهها نشاندهنده آن زمانی است که حاکمی بر آن شهر تسلط داشته است. مثلاً در عصر شاه سلطان حسین سکه دوران خودش هست، دقیقاً در همان زمانی که افغانها به ایران حمله کردند یعنی سال ۱۱۳۵ هجری سکه محمود افغان در اصفهان ضرب شد. همان سال دوباره در این همین دوره سکه طهماسب دوم در قزوین ضرب شده. در زمان سه سلطان، سه سکه ضرب شده. وقتی درباره سکه در کتاب مینویسیم مخاطب راحتتر اتفاقات تاریخی را درک میکند؛ به نوعی سکه تقویم برای هر دوره بوده است.
به عنوان کارشناس سکه بزرگترین تأسف تاریخی شما چیست؟
موقعی که بسیاری از حاکمان در ایران سلطه داشتند و برای اثبات قدرت خودشان، سکههای قبل را از بین میبردند؛ در حالی که اغلب سکهها سالم و ساییده نبوده و میشد آنها را حفظ کرد.
پیشنهادی برای موزه سکه در شهر اصفهان ندارید؟
من چندین بار به شورای شهر و شهرداری پیشنهاد موزه دادم تا شرق میدان امام یعنی همان میدان نقشجهان که ۶۰ تا ۷۰ هکتار زمین است برای موزه سکه سرمایهگذاری کنند و با شیوه امروزی، اما با طرح صفوی موزه تأسیس کنند، چون ۷۰ درصد گردشگران یک روز فرصت تور دارند و باید فضایی ایجاد کرد تا در کنار بازدید میدان نقشجهان از موزه سکه هم دیدن کنند. به نظر من هر شهری باید در مکان سنتی و تاریخی خود یک موزه سکه داشته باشد تا تاریخ و فرهنگ آن شهر را به صورتی گویا و ملموس در قالب سکه معرفی کنند.