سرویس فرهنگ و هنر جوان آنلاین: محمدرضا کمیلی دارای کارشناسی ارشد رسانه و ایده‌پرداز برتر قرآنی کشور است که سال‌هاست در مجموعه‌های فرهنگی و مذهبی ملی و بین‌المللی فعالیت دارد و اجرای ده‌ها طرح دانش‌آموزی، مسجدی و برگزاری نمایشگاه‌های مختلف در قم را تجربه کرده است. وی سابقه فعالیت در آستان حرم حضرت معصومه (س) و اینک توفیق همجواری با امام رئوف را دارد. وی طی سال‌ها تحقیق اطلاعات خوبی درباره پاکستان جمع‌آوری کرده است. کتاب «حکایت ملک خداداد» او اکنون بهترین مرجع برای شناخت پاکستان است. «جوان» با این فعال فرهنگی گفتگو کرده است.
شاید بیشترین قرابت و علقه فرهنگی میان انقلاب اسلامی و پاکستان باشد، اما مثل بسیاری از امور، این ظرفیت‌ها نادیده گرفته شده و پس از ۴۰ سال همچنان شاهد انفعال در این باب هستیم. چه شد وارد حوزه فعالیت‌های فرهنگی ایران و پاکستان شدید؟
حدود هشت سال قبل به دعوت یکی از دوستان وارد کار فرهنگی در زمینه نزدیک کردن دو ملت ایران و پاکستان شدم سپس مجموعه بزرگی از علاقه‌مندان دو کشور را گرد هم آوردیم. علت اصلی تألیف کتاب‌های «حکایت ملک خداداد» و «پاک+ستان»هم خلأ شدید منابعی غنی برای علاقه‌مندان به پژوهش در حوزه پاکستان بود. آماده کردن «حکایت ملک خداداد» سه سال زمان برد و به لطف مدیر هنری کتاب اثری فاخر پدید آمد که مورد تقدیر وزارت خارجه پاکستان قرار گرفت. در این کتاب تاریخ، فرهنگ، اعتقادات، روابط مشترک ایران و پاکستان، ظرفیت‌های عظیم همسایه شرقی و... مورد بررسی قرار گرفته است و تمام رنگی بودن کتاب هم سبب جذابیت آن شده است. بزرگانی از ایران و پاکستان برای کتاب تقریظ نوشته‌اند که فکر می‌کنم در استقبال مردم از آن بسیار مؤثر بوده است. کتاب «پاک+ستان» نیز برای پژوهشگران مفید است، زیرا جریان‌های سیاسی پاکستان به صورت طبقه‌بندی شده در آن معرفی شده‌اند و مخاطب در زمانی کم می‌تواند به مطالب زیادی اشراف پیدا کند.
رونمایی کتاب در سفر عمران‌خان انجام گرفت، نظرش چه بود؟
زمان سفر نخست‌وزیر پاکستان به عنوان مترجم همراهشان بودم. البته آن زمان کتاب آماده نشده بود، ولی نوع ترجمه موردپسند مسئولان هماهنگی تشریفات نخست‌وزیر پاکستان قرار گرفت و سبب تقدیر توسط سفیر پاکستان شد. موضوع کتاب را به ایشان گفتم و خانم رفعت مسعود نیز اعلام کرد نسبت به این موضوع اشتیاق دارد. متأسفانه بیماری کرونا کار رونمایی کتاب توسط عمران خان را سخت کرد. مدتی بعد شاه‌محمود قریشی، وزیر خارجه پاکستان به ایران آمد و کتاب با حضور ایشان رسماً رونمایی شد. وی خواستار ترجمه آن به زبان‌های اردو و انگلیسی شد. البته از دغدغه‌های من هم بود. معاون نخست پاکستان و وزیر سابق گردشگری این کشور هم در مورد «حکایت ملک خداداد» تقریظ نوشته و آن را ستوده‌اند.
با وجود این همه نزدیکی فرهنگی بین دو کشور چرا تاکنون کار منسجمی انجام نگرفته بود؟
اگر منظور شما کار فرهنگی دولتی است که زمان می‌خواهد تا در مورد آن به تفصیل حرف زد، اما بی‌پرده بگویم من رسانه‌ها را مقصر اصلی ماجرا می‌دانم. در اصل آنقدر از پاکستان بدگویی شده و تنها بمب، انفجار و تروریسم و افراط‌گرایی به مخاطب نشان داده شده که کسی گمان نمی‌کند این کشور یکی از بزرگ‌ترین ظرفیت‌های دوستی برای ایران باشد. یا وقتی می‌گوییم پاکستان به انتخاب نشریه معتبر کاندی ناست تراول امریکا بهترین مقصد گردشگری جهان در سال ۲۰۲۰ بوده است، عموماً با تعجب می‌پرسند مگر پاکستان جز بیابان چیز دیگری هم دارد؟ به هر حال به دلیل نبود اطلاعات مناسب حتی در مجامع نخبگانی کار فرهنگی منسجمی درباره پاکستان صورت نگرفته و این یک نقص بسیار بزرگ در حوزه روابط با شرق است.
بزرگ‌ترین خلأ فرهنگی بین ایران و پاکستان را چه می‌دانید؟
نبود آگاهی مناسب از ظرفیت‌های دو کشور که تصور می‌کنم حاصل عدم انجام کار فرهنگی یا انجام ناقص آن است. وقتی خانه فرهنگ، رایزنی فرهنگی و مرکز تحقیقات زبان فارسی ایران در پاکستان بدون کارمند ایرانی اداره می‌شوند و بقیه تنها با یک ایرانی به فعالیتشان ادامه می‌دهند نباید توقع داشته باشیم معجزه‌ای صورت بگیرد. با بسیاری از صاحب‌نظران و نخبگان فرهنگی جریان‌ساز صحبت کرده‌ام که ممکن است درباره غرب صاحب نظر باشند، ولی درباره پاکستان به اعتراف خودشان فاقد اطلاعات هستند. در چنین شرایطی عموم افراد جامعه، اطلاعات درج شده در رسانه‌ها را بدون تحلیل درست یا غلط بودن آن معیار نوع نگاه خود قرار می‌دهند و این یعنی بعد‌ها هم اگر کار فرهنگی بخواهد صورت بگیرد ما زیر صفر قرار داریم. سال‌ها باید تلاش کنیم تا ذهن مخاطب نسبت به گزاره‌های منفی خالی شود. البته مسائل دیگری هم هست که به اراده دولت‌ها، نوع نگاهشان به جهان و سیاست‌های آنان برمی‌گردد.
بازخورد‌های کتاب چطور بود؟
بازخورد‌های مثبتی داشتیم، دقیقاً باعث تأثیر مستقیم و جدی بر مخاطب بوده است. خیلی‌ها با تعجب می‌گفتند پاکستانی را که این کتاب معرفی کرده هرگز حتی تصور نمی‌کردند. ذوق‌زدگی وزیر خارجه پاکستان را نیز مشاهده کردم با اینکه فارسی بلد نبود دقایق طولانی کتاب را ورق زد. سپس تصاویر مربوط به شهر مولتان (زادگاهش) را یافت و آن را برای حاضرین شرح داد. البته برخی دوستان نقد‌هایی هم داشتند که باید توجه کرد، ولی با توجه به اینکه علت اصلی نگارش کتاب عمل به یک وظیفه روی زمین مانده بود و نبود کتابی که پاکستان حقیقی را به مخاطب معرفی کند، سبب رنج بود. استقبال خوب مردمی انگیزه‌های ما را برای فعالیت‌های بعدی بیشتر از قبل کرد. مردم ما پس از مقایسه، حقیقت را متوجه می‌شوند و این دغدغه را دارند که شیرینی حقیقت را به دیگران و اطرافیانشان بچشانند. مثلاً افرادی بوده‌اند که کتاب را می‌خریدند تا به دوستانشان هدیه کنند.
جالب‌ترین نکته‌ای که هنگام تألیف و تحقیق کتاب به آن برخوردید چه بوده است؟
متوجه شدم جمع زمان‌هایی که ممکن است به هر دلیل در زندگی ما هدر برود بسیار زیاد است، چون کتاب تقریباً ۴۰۰ صفحه‌ای «حکایت ملک خداداد» حاصل استمرار در استفاده از یک زمان استراحت یک ساعته بود، ولی آرام آرام باعث خلق یک اثر شد. هر کدام از ما در زندگیمان چنین زمان‌هایی داریم و باید از آن‌ها استفاده بهینه کنیم. زمان نعمتی ارزشمند و تکرار نشدنی است.
در ایران چند پژوهشگاه تخصصی در زمینه پاکستان وجود دارد؟
متأسفانه پژوهشگاه‌های که مجموعه‌های علمی و پژوهشی پاکستان یا ایران را مورد مطالعه قرار دهند، بسیار کم هستند و یکی از نواقص موجود در روابط دو کشور همین موضوع است. در اصل قشر تحصیلکرده و دانشگاهی به خوراکی مناسب و قابل استناد دسترسی ندارند و در بسیاری از موضوعات جز گمانه‌زنی یا حرفهای غیرمستند مطلبی دیده نمی‌شود.
بهترین روش برای نزدیکی دو ملت را چه می‌دانید؟
ایران و پاکستان آنقدر ظرفیت مشترک و عمیق اعتقادی، تاریخی، فرهنگی و... دارند که اگر به درستی بیان شوند هیچ دشمنی نمی‌تواند شکافی ایجاد کند، ولی در بیان هنرمندانه این اشتراکات ضعف جدی داریم. به شخصه کار فرهنگی و فعالیت اقتصادی را حلقه گمشده ارتباط ایران و پاکستان در این زمان می‌دانم. ایران و پاکستان دارای اقتصاد مکمل هستند و روی هم رفته نزدیک به ۳۰۰ میلیون نفر جمعیت دارند. اگر ازاین ظرفیت بزرگ به خوبی استفاده شود، مشکلات هر دو کشور حل خواهد شد. در باب مسائل فرهنگی نیز شکی نیست اگر گروه‌های خودجوش مردمی کار را به دست بگیرند تلاش دشمنان مشترک برای تخریب روابط ناکام خواهد ماند و تحولی شگرف در منطقه رقم خواهد خورد.
در زمان مناظرات، سعید جلیلی روی پاکستان تأکید ویژه‌ای داشت. علت تأکید این کاندیدا چه بود؟
این توفیق را داشته‌ام که در برخی مسائل از مشورت آقای جلیلی استفاده کنم. حرفهای جالبی از ایشان درباره پاکستان شنیدم. به خاطر دارم وقتی برای معرفی فعالیت‌های مجموعه پاکستان ایرانی‌ترین همسایه با ایشان دیدار داشتم، گفت شما باید تعدادی از نخبگان را وارد فضای پاکستان کنید. بعد از پایان گزارش و توضیحات با خنده از آمادگی خود سخن گفت. برای ایشان ظرفیت‌های پاکستان خیلی جالب بود و حتی پیشنهادات مشترکی هم ارائه کرد. در یکی دیگر از برنامه‌هایی که به دعوت ما سخنرانی می‌کرد، جمله جالبی گفت اینکه دشمنان روابط ایران و پاکستان را در طول ۷۰ سال خراب کرده‌اند و نباید انتظار داشته باشیم این روابط با سه یا چهار سال کار فرهنگی تغییر جدی کند.
چند سال قبل خاطرم هست شیعیان پاکستان از برخورد‌های بد سفارت ایران با کسانی که می‌خواهند به ایران بیایند گله داشتند آیا هنوز وضعیت همانطور است؟
آن زمان شیعیان و به طور کلی زائران در مسیر اخذ ویزای زیارتی با مشکلات جدی و سختی روبه‌رو بودند. این مشکلات در حال حاضر (شرایط غیرکرونایی) تا حدی حل شده است. با تأکیدات رهبر معظم انقلاب در سطوح دولتی کارگروه‌هایی شکل گرفت تا مسائل زائران پاکستانی حل شود و این امید وجود دارد که در طول سال‌های آینده شاهد بهبود مسیر زیارت باشیم. پژوهش‌های مفصلی داشته‌ایم و زمانی بیش از ۷۲ مشکل را که گریبان زائر را در ایران و پاکستان می‌گرفت، شناسایی کرده بودیم که البته نتایج تحقیقات موجود است.
آیا عمران‌خان را که ورزشکار بوده با توجه به عملکردش یک چهره فرهنگی می‌توان دید؟
عمران‌خان با شعار تغییر و حل مسائل اقتصادی قدم به میدان گذاشت. یک ورزشکار محبوب که در زمان کاپیتانی او پاکستان قهرمان جام‌جهانی کریکت شده بود. به عقیده من دلیل پیروزی عمران‌خان روحیه مقاوم و سرسخت او بود. نخست‌وزیر کنونی پاکستان نزدیک به ۲۰ سال رهبر حزبی بود که تنها چهره شاخص آن خودش بود! حزبی که هیچ کس آن را جدی نمی‌گرفت. نگاه عمران‌خان ضداستکباری است و به نظرم این فرصتی ایده‌آل برای توسعه روابط با پاکستان است. او تقریباً تنها نخست‌وزیر پاکستانی است که آشکارا علیه امریکا و انگلیس سخنرانی کرده و سیاست‌های آن‌ها را مخرب توصیف می‌کند فردی است که به وحدت کشور‌های مسلمان علیه اسلام‌هراسی، توسعه فضای سبز جهت مبارزه با گرمایش زمین و اتحاد منطقه‌ای جهت تأمین امنیت اعتقاد جدی دارد.
نفوذ عربستان در پاکستان را چگونه می‌بینید؟
پاکستان سال‌ها کانون فرهنگ و اندیشه ایرانی بوده است، ولی طی چهار دهه اخیر و در سایه غفلت تأمل‌برانگیز مسئولان داخلی نفوذ فرهنگی سعودی با سرمایه‌گذاری‌های آنان بیشتر شده است. البته روی کار آمدن دیکتاتوری مانند ضیاالحق کاتالیزور ماجرا شد، ولی به هر حال پا پس کشیدن ایران پیش روی عربستان را در پی داشت. در کشوری که طبق اعلام واشنگتن پست بین کشور‌های جهان بیشترین علاقه به ایران وجود دارد قبول شکست از عربستان اصلاً منطقی و عاقلانه نیست. در حال حاضر هم ایران جایگاه خوبی در پاکستان دارد و همزمان با شهادت سردار سلیمانی مشاهده شد که مردم پاکستان چه اندازه به انقلاب علاقه‌مند هستند. محور سیاست خارجه در پاکستان باید توسعه روابط فرهنگی و مردمی باشد. این کار در مدتی معقول می‌تواند منجر به حل چالش‌های امنیتی و استراتژیک شود.
