سرویس فرهنگ و هنر جوان آنلاین: یکی از ویژگی‌های پاندومی کرونا این بود که با برجسته‌ترین خطوط روی پیشانی تمام مردم دنیا نوشت؛ قبول کنید همه‌چیز همیشه طبق برنامه‌ریزی‌ها پیش نمی‌رود... چه کسی فکر چنین روز‌هایی را می‌کرد؟ تمام سالن‌های فعال سینما در سرتاسر دنیا از ناحیه قرنطینه‌های عمومی در کشور‌های مختلف و مقرراتی که فاصله‌گذاری اجتماعی را ایجاب می‌کرد، لطمه خوردند. در ایران هم همین اتفاق افتاد و این اتفاق با عید نوروز که پرفروش‌ترین زمان نمایش در سینمای ایران هم هست، همزمان شد. حالا نوبت قوت‌گرفتن چیزی در ایران بود که چند سالی از شروع فعالیتش می‌گذشت، اما هیچ‌کس فکر نمی‌کرد چنین اتفاق تلخ و مرگباری پیش بیاید و چنین رونقی به این تازه‌وارد عالم سینما، یعنی سیستم پخش VOD بدهد. شاید اگر کرونا تمام اکران‌های فصل بهار را ملغی نمی‌کرد، به این زودی‌ها در ایران تجربه اکران دیجیتال اتفاق نمی‌افتاد؛ اما «خروج» ابراهیم حاتمی‌کیا در چنین شرایطی نمایش داده شد و زمزمه‌هایی از شروع دورانی جدید در سینمای ایران را سر زبان‌ها انداخت. به جز کسانی که از برچیده شدن مافیای اکران پرده‌ای صدمه می‌دیدند، تقریبا هیچ‌کس نبود که این اتفاق را زیرسوال ببرد و همه از این چشم‌انداز جدید استقبال کردند. حالا چه این را دوست داشته باشیم و چه نه؛ VOD در ایران اهمیتی بسیار جدی‌تر از قبل پیدا می‌کند که حتی با پایان پاندمی کرونا هم تاثیرات آن باقی خواهد ماند. حالا وقت مناسبی به نظر می‌رسد که یک بررسی کلی از چیستی VOD و روند آن در ایران و جهان از نظر بگذرانیم.
از کجا آمد؟
VOD به سیستم‌هایی گفته می‌شود که به کاربران اجازه می‌دهند محتوا‌های صوتی یا تصویری را هر زمان که خودشان خواستند استفاده کنند. از این جهت VOD را هم می‌توان رقیب تلویزیون دانست، هم رقیب چیزی به اسم ویدئوکلوپ‌ها که البته امروزه فعالیت‌شان بسیار کمرنگ‌تر شده و هم به نوعی رقیب پرده نقره‌ای سینما. توسط این سیستم پخش و با استفاده از ابزار‌هایی مثل یک دستگاه ستاپ‌باکس برای تلویزیون یا یک کامپیوتر یا دستگاه‌های دیگر، مخاطب این اجازه را پیدا می‌کند که به‌صورت آنی محتویات صوتی و بصری را تماشا کند یا آن‌ها را روی کامپیوتر، دستگاه‌های ضبط دیجیتال ویدئو یا پخش‌کننده‌های قابل‌حمل دانلود کرده و هر زمان که تمایل داشت، ببیند یا بشنود.
سیستم تلویزیونی VOD اولین‌بار سال ۱۹۹۴ در انگلستان به وجود آمد و در ۱۹۹۸ شرکت ارتباطات کینگستون، اولین سرویس VOD کاملا تجاری را راه‌اندازی کرد. عبارت VOD مخففی از عبارت (Video on demand) به معنای «ویدئو درصورت تقاضا» بود و جزء اولین نسخه‌های پیشرفته در رسانه‌های تعاملی به حساب می‌آمد؛ رسانه‌هایی که با آغاز قرن ۲۱، گستره‌شان وسعت بسیار بیشتری پیدا کرد و امروز تقریبا می‌شود تمام جهان را درگیر آن‌ها دانست. به‌رغم اینکه انگلستان یکی از سرآمدان جهان در سیستم تلویزیون دولتی بود، سیستم VOD در آنجا سربرآورد، اما این شیوه توزیع محصولات تصویری، در آمریکا بود که توانست اوج بگیرد و شاید دلیل آن این باشد که آمریکا سابقه‌ای طولانی‌تر در سیستم تلویزیون‌های کابلی و پولی داشت. امروز کمپانی نتفلیکس مشهورترین شرکت VOD دنیا است که چند سالی می‌شود به حوزه تولید فیلم و سریال هم ورود کرده و «مرد ایرلندی» فیلم اسکاری مارتین اسکورسیزی که از کارگردان‌های مشهور و باسابقه آمریکاست، جزء آخرین نمونه‌های تولیدات این شرکت به‌حساب می‌آید. در اواخر سال گذشته، رفته‌رفته بعضی از دیگر شرکت‌های بزرگ رسانه‌ای هم تصمیم گرفتند بستر انتشاری مثل VOD را جدی بگیرند و وارد رقابت با نتفلیکس بشوند.
کمپانی دیزنی در تاریخ ۱۲ نوامبر ۲۰۱۹ (۲۱ آبان ۱۳۹۸) در ایالات‌متحده، کانادا و هلند سیستمی را به نام دیزنی‌پلاس راه‌اندازی کرد که یک نوع شبکه پخش استریم بر بستر اینترنت به همان سبک نتفلیکس است و مزیت‌هایی که برای رقابت با نتفلیکس روی آن تاکید شده، قیمت مناسب، دسترسی به آرشیو بزرگ دیزنی و پیکسار و البته سانسور شدن فیلم‌ها هستند. باب ایگر، مدیر دیزنی روی این تاکید کرده که دیزنی‌پلاس به‌طور خاص روی سرگرمی‌های خانواده‌محور متمرکز خواهد شد و هیچ محتوایی دارای درجه R یا TV نیست. راه‌اندازی اولیه دیزنی‌پلاس کمتر از دوهفته، پس از به کار افتادن اپل تی‌وی پلاس آغاز شد. اپل تی‌وی پلاس یک هفته بعد از دیزنی‌پلاس، در تاریخ ۱۹ نوامبر (۲۸ آبان)، در استرالیا و نیوزیلند آغاز به کار کرد و در تاریخ ۳۱ مارس (۱۲ فروردین) هم در سراسر اروپای غربی که شامل انگلیس، فرانسه، آلمان، ایتالیا، اسپانیا و چند کشور دیگر منطقه می‌شود، راه‌اندازی می‌شود. از اوایل اکتبر سال ۲۰۲۰ میلادی این سرویس برای کاربران اروپای شرقی و آمریکای لاتین هم فعال‌سازی خواهد شد. البته باید توجه داشت که باب ایگر، مدیرعامل شرکت والت‌دیزنی، عضو هیات‌مدیره شرکت اپل هم هست. چنانکه مشخص است، سیستم VOD کم‌کم توسط شرکت‌هایی که در ابتدا آن را مانع نوع به‌خصوص کسب‌وکار خود می‌دانستند هم به‌رسمیت شناخته می‌شود و این بازار درحال عمومیت یافتن بیشتر است.
ایران و پدیده VOD
چند سال بیشتر از ورود سیستم VOD به ایران نمی‌گذرد، اما طی سال‌های اخیر استفاده از تلویزیون‌های تعاملی گستره بیشتری در کشور پیدا کرده است. سال ١٣٨٠ اولین زمزمه‌ها برای ورود به ایران مطرح شد، اما کش‌و‌قوس‌های حقوقی فراوان، به راه افتادن چنین سیستمی را تا ۱۳۹۱ عقب انداخت. مشکل اصلی طی تمام این سال‌ها این بود که کدام نهاد متولی سیستم‌های باشد. صداوسیما بزرگ‌ترین داعیه‌دار این موضوع بود و سرانجام در سال ۱۳۹۱ هم این سایت تلویبیون، وابسته به صداوسیما بود که به عنوان اولین سرویس پخش زنده اینترنتی در ایران رسماً فعالیتش را آغاز کرد. در سال ۱۳۹۳ آرشیو کامل صداوسیما به تلویبیون اضافه شد و اپیکیلیشن همراه آن هم به بازار آمد. تازه می‌شد گفت در ایران چیزی شبیه وجود دارد. در اواخر همان سال ۹۳ بود که فیلیمو کار خود را آغاز کرد و به‌سرعت محبوبیت یافت. طی این سال‌ها چند تلویزیون تعاملی دیگر هم فعالیت‌هایی داشتند که بین‌شان حتی بعضی از محصولات تولیدی خود این شبکه‌ها وجود داشت؛ اما به‌طور کل هنوز تولید محصولات برای وی‌اودی‌های ایرانی به صرفه اقتصادی نرسیده است. فیلیمو در این سال‌ها به‌شدت رشد کرد و در ۱۳۹۶ به نقطه اوج رسید؛ تا اینکه در ۱۳۹۷ نماوا به بازار ایران وارد و به رقیبی جدی برای فیلیمو تبدیل شد. احتمال دارد با گسترش این بازار، در آینده، تلویزیون‌های تعاملی جدیدی هم به فعالان این عرصه در ایران اضافه شوند.
VOD و دوستان و دشمنانش بین اهالی سینما
برخورد اهالی سینما با پدیده‌ای مثل VOD همیشه و در همه موارد یکسان نبوده است. VOD در دو، سه سال اخیر گاه با ایجاد موج‌های جدی و موثر علیه خود از سمت اهالی سینما مواجه بود. به‌طور مثال انتقاد‌های سرسختانه استیون اسپیلبرگ، کارگردان و تهیه‌کننده سرشناس آمریکایی از شرکت نتفلیکس و تلاش‌های او برای جلوگیری از حضور آثار این کمپانی در مراسم اسکار یا عدم نمایش فیلم تحسین‌شده «روما» در جشنواره کن، به دلیل قانون نتفلیکس که پخش آنلاین و اکران فیلم در سالن‌ها را به‌طور همزمان انجام می‌داد از نمونه‌های برخورد منفی اهالی سینما با این پدیده هستند. در طرف دیگر ماجرا مواردی مثل ساخته شدن فیلم‌هایی ازقبیل «مرد ایرلندی» قرار می‌گیرد که تولیدشدن‌شان به جز نتفلیکس که به دلیل انتشار آنلاین محصولات، مخاطبان فراوان‌تری دارد، برای هیچ کمپانی دیگری صرفه اقتصادی نداشت. مارتین اسکورسیزی، کارگردان «مرد ایرلندی»، به‌رغم اینکه خود مدافع سرسخت نمایش فیلم روی پرده بزرگ است، درصورتی که یک VOD حامی پروژه‌اش نمی‌شد، اساسا امکان ساخت این فیلم را پیدا نمی‌کرد.
بخشی از دلایل مقبولیت سیستم VOD بین تعدادی از اهالی سینما را باید در استدلالی جست‌وجو کرد که کمپانی نتفلیکس به‌عنوان پاسخی نسبت به انتقادات استیون اسپیلبرگ مطرح کرد. چند سال پیش نتفلیکس در پاسخ به اسپیلبرگ که خواستار عدم حضور آثار این شرکت در اسکار شده بود، به اینکه توانسته است امکان تماشای فیلم برای ساکنان مناطق فاقد سالن سینما را فراهم کند، اشاره کرده بود. گذشته از هر نوع قضاوتی راجع‌به ارجحیت دیدن فیلم روی پرده بزرگ یا در قالب‌های خانگی و آسان، این نکته مسلم است که تلویزیون‌های تعاملی توانسته‌اند از طریق آسان‌تر کردن تماشای فیلم به تعداد مخاطبان سینما بیفزایند و این بازار را گسترش بدهند. فراهم کردن امکان تماشای فیلم برای کسانی که در مناطق دور از سالن‌های سینما زندگی می‌کنند، ارزان کردن تماشای فیلم و فراهم شدن امکاناتی برای فیلم دیدن در داخل منازل یا مسیر‌های بین‌راهی و حتی اوقات فراغت در محل کار، همگی چیز‌هایی بودند که مقدار فیلم دیدن افراد در جامعه جهانی را بیشتر کرده‌اند و بر ابعاد بازار سینما افزوده‌اند. در ایران تا به‌حال هیچ‌گونه مقاومتی از جانب سینماگران در مقابل تلویزیون‌های تعاملی صورت نگرفته است.
VOD در ایران نسبت به بعضی کشور‌های دیگر پدیده‌ای جدیدتر به‌حساب می‌آید و هنوز فرصت آن فراهم نشده که نوع برخورد اهالی سینمای ایران با چنین رسانه‌ای به‌طور جامع ارزیابی شود. اما بنا به بعضی دلایل می‌شود حدس زد که VOD در ایران مقاومت‌های کمتری نسبت به سایر کشور‌ها ایجاد کند، چون سیستم اکران فیلم در سینمای ایران غیرفراگیر و به عبارتی ناقص است و البته شاید به همین دلیل، همیشه حرف و حدیث‌هایی درباره عادلانه بودن یا نبودن جداول اکران فیلم‌ها مطرح است که مطابق آن‌ها می‌توان اکثریت قاطع سینماگران ایرانی را جزء طیف افراد ناراضی از این اوضاع دانست. اینکه آیا تلویزیون‌های تعاملی ایران در آینده خواهند توانست به‌طور مستقیم، تولیدکننده عمده و موثر فیلم‌های سینمایی باشند یا نه، در بستر زمان پاسخ خود را پیدا خواهد کرد؛ اما تا همین جای کار می‌شود گفت مشکل نبود عدالت در توزیع فیلم‌ها، چنانکه در اکران پرده‌ای آن‌ها مطرح است، تا به‌حال در تلویزیون‌های تعاملی ایران وجود نداشته و سینماگران کشور از این جهت نقد‌هایی که به سیستم اکران از طرفی و نوع برخورد صداوسیما با فیلم‌های مختلف از طرف دیگر داشته‌اند را لااقل تا به اینجای کار نسبت به سیستم VOD نداشته‌اند. در کشوری مثل ایالات‌متحده که انبوهی از سالن‌های نمایش فیلم را در سرتاسر جغرافیای خود داراست، نبودن یا گران بودن سالن سینما در بعضی مناطق باعث صعود شرکت‌هایی مثل نتفلیکس و پس از آن پیوستن دیزنی و اپل به این بازار شد. می‌شود حدس زد که ضعف سیستم اکران و کمبود سالن‌های نمایش فیلم در ایران، استقبال از سیستم VOD را چه از جانب سینماگران و چه مخاطبان ایرانی، خیلی بیشتر می‌تواند برانگیخته کند.
