سرويس فرهنگ و هنر جوان آنلاين: ناآرامی‌های نیمه اول دهه ۷۰ که در برخی شهر‌های کشور رخ داد موضوع مستند «شورش علیه سازندگی» است که سال گذشته در جشنواره فیلم عمار جایزه فانوس این رویداد را دریافت کرد. «جوان» با «مصطفی شوقی» کارگردان این اثر گفتگو کرده است.
در مستند «شورش علیه سازندگی» از چه زاویه‌ای به موضوع نگاه کردید که گفته می‌شود «نگاه منصفانه ای» داشتید؟
به نظرم مستندساز باید در میانه روایت بایستد، به این معنا که ما باید با تمام طرف‌های درگیر رخداد و رویدادی که می‌خواهیم در موردش فیلم بسازیم و به آن بپردازیم صحبت کنیم و همه حرف‌ها را بزنیم. من با منتقد‌ترین افراد از طیف‌های مختلف به لحاظ سیاسی (چپ و راست) مثل فرشاد مومنی و احمد توکلی تا در واقع مدافع‌ترین آن‌ها یعنی محسن هاشمی‌رفسنجانی صحبت کردم.
چطور شد به فکر ساخت «شورش علیه سازندگی» افتادید؟
آن زمان دوره پس از جنگ و دولت مرحوم هاشمی‌رفسنجانی بود و ایشان مطرح کرد که ما باید یکسری سیاست‌هایی به نام تعدیل اقتصادی انجام بدهیم. منظور ایشان این بود که باید به سمت اقتصاد آزاد برویم که بتوانیم با جامعه جهانی ارتباط بیشتری برقرار کنیم. از آنجایی که این سیاست‌ها با یک شیب تندی شروع شد و آزاد‌سازی قیمت‌ها بدون پشتوانه و بدون اجرای سیاست‌های کنترلی بود، جامعه به سمتی رفت که بخشی از مردم ایران در دهه ۷۰ از نظر اقتصادی روزگار سختی را تحمل کردند. من به عنوان کسی که این مستند را ساخت و پژوهشگر هستم، خودم آن روز‌ها و شرایط را حس کردم. مثلاً پدر من که کارمند آموزش‌و پرورش بودند برای گذران زندگی کارگری می‌کرد، خیلی‌های دیگر هم همین طور بودند. در واقع این سیاست‌های تعدیل اقتصادی فشار‌هایی را بر مردم وارد کرد. پس از بروز دو واقعه در خرداد ۱۳۷۱ در مشهد و ۱۴ فروردین ۱۳۷۴ در اسلامشهر و در برخی شهر‌های دیگر شورش‌های محلی شکل گرفت.
ما حتی روایتی از حضور مردم و سپس ورود اراذل و اوباش و افراد سودجو ارائه دادیم که از آن شرایط سوءاستفاده کرده و دست به اقداماتی می‌زنند. بخش بسیار زیادی از این وقایع ناشی از سیاست‌های اقتصادی دولت بود که مردم فقیر‌تر شده بودند. گرچه دولت شعار‌ها و اقدامات بزرگی را در دستور کار داشت، اما به هر حال جامعه ستمدیدگان و مستضعفین تحمل این فشار‌ها را نداشتند.
محسن هاشمی هم مستند را مشاهده کرده است، نظرش در مورد مستند چه بود؟
محسن هاشمی فرزند و محمد هاشمی برادر آقای هاشمی، از مشاوران و نزدیکان ایشان این مستند را دیدند. محسن هاشمی جلوی دوربین ما آمد و بعد هم فیلم را دید و نظر مثبتی داد: «این منصفانه‌ترین روایتی بود که می‌شد دید.»
انتقاد‌های صریح از دولت سازندگی و از آن طرف مدافعان دولت سازندگی در این فیلم موجود است، من سعی کردم نگاهم بیطرفانه باشد. این فیلم یک دوره‌ای را بدون روتوش و بدون اینکه خودش را سانسور کند نشان می‌دهد، در واقع در مورد یک دوره خیلی صریح صحبت می‌کند.
چطور به آن نگاه بیطرفانه رسیدید؟
مستند‌های سیاسی حرکت روی سطح صیقلی است، به این معنا که شما اگر بخواهید گرفتار جناح بندی سیاسی شوید حرف خودتان در آن گم می‌شود. حرف مردم در آن گم می‌شود.
مردم مخاطبان اصلی هستند. مستندساز سیاسی نباید برای جناح سیاسی خودش فیلم بسازد. بهترین قضاوت را مردم می‌توانند انجام دهند. این فیلم برای خیلی از مسئولان کشور به نمایش درآمد، اما هنوز موفق نشده‌ایم که برای مردم به نمایش در بیاوریم.
چرا موفق به این کار نشده‌اید؟
متأسفانه هر وقت خواستیم اکرانش کنیم از یک جایی، از یک نهادی، از یک سازمانی جلوی اکران این فیلم را گرفتند در حالی که این فیلم اساساً فیلمی غیرسیاسی است و بیشتر جنبه اجتماعی دارد؛ فیلمی در مورد یک دوره از زندگی مردم ایران که فکر می‌کنم آدم‌های آن دوره اگر این فیلم را ببینند با آن خیلی احساس قرابت می‌کنند، ضمن اینکه فکر می‌کنم اگر این مستند دیده می‌شد و سیاستمداران ما آن را تماشا می‌کردند این امکان وجود داشت که روی رفتار‌های اکنونشان قدری تاثیرگذار باشد.
بازخورد این فیلم در میان سیاستمداران چطور بود؟
بیشترین افرادی که این فیلم را دیدند شاید یکی دو تا اشکال فرمی از فیلم گرفتند، اما گفتند بسیار مستقل و منصفانه است، اما من خیلی افسوس خوردم که آقای هاشمی در میان کار به رحمت خدا رفت، این فیلم را ندید تا نظر ایشان را هم جویا شویم.
چه مدت زمانی صرف تهیه و تدوین این فیلم شد؟
من سال ۹۵ کار‌های پژوهشی فیلم را آغاز کردم که در میانه کار آقای هاشمی به رحمت خدا رفت و بعد در ادامه کار فیلمبرداری اتفاقات دی ماه ۹۶ رخ داد و من فیلم را، چون نمی‌خواستم سوءتفاهمات علیه «شورش علیه سازندگی» به وجود بیاید، کنار گذاشتم، اما متأسفانه این سوءتفاهامات ادامه داشت و ما این فیلم را در شهریور سال گذشته تمام کردیم و به سینما حقیقت رساندیم که مورد قبول واقع نشد. در ادامه سعی کردیم فیلم را کامل‌تر کنیم و یکی دو مصاحبه به فیلم اضافه کردیم. در مجموع حدود ۵ /۲ سال ساخت فیلم طول کشید.
چقدر مصاحبه و مستندات در اختیار داشتید؟
من با ۱۱ اقتصاددان از طیف‌های مختلف سیاسی صحبت کردم، اما در فیلم از صحبت‌های چهار اقتصاددان استفاده کردم، چون نمی‌خواستم فیلمم خیلی اقتصادی شود. از صحبت‌های اساتید رشته اقتصاد بهره بردم و بعد با مدیرانی که در دوره آقای هاشمی مسئولیت داشتند گفتگو کردم. در ادامه با یکسری افرادی که شاهد این وقایع بودند گفتگو کردم. ۱۴ مصاحبه در فیلم موجود است که این دوره را روایت می‌کند.
اشاره کردید به جشنواره حقیقت و اینکه در این جشنواره مورد قبول واقع نشد؟
بله در سال گذشته افرادی خارج از جشنواره چند فیلم را کنار گذاشتند در آن دوره یک نگاه تک‌بعدی وجود داشت و مطمئن هستم که حتی نگذاشتند افراد مورد نظر فیلم را ببینند، یعنی نه هیئت داوران مشخصی داشت، نه چیزی و من به این رویه اعتراض داشتم. چند فیلم خیلی خوب را از جشنواره کنار گذاشتند. یکی مستند من بود و یکی دو تا فیلم دیگر که بسیار خوب و تاثیرگذار بودند. متأسفانه سال گذشته جشنواره خیلی بخشی‌نگر بود، یعنی طیفی را کنار گذاشتند. نمی‌دانم شاید مقتضیات جشنواره خیلی فانتزی بود و این انتزاعی، اما برای دوره جدید جشنواره امیدوارم با مدیریت جدید در سینما حقیقت این نگاه‌ها دیگر وجود نداشته باشد که بتوانند اتفاقات گذشته را جبران کنند.
