حوريه ملکي
سال هاي سال است که در مورد صنعت فرش و مشکلات آن گفته مي شود و نوشته مي شود. صنعتي که به عنوان يکي از مهمترين عوامل مطرح شدن و شناخت ايران در کل دنياست. به جرات مي توان گفت که فرش، ناب ترین هنر ایرانی و زیباترین شاهکار انسانی به شمار می رود که چشم جهانیان را خیره و زبان تحسین هنرمندان و هنردوستان را در جای جای این کره خاکی برانگیخته است. هنری است که مقام انسانی و ذوق و خلاقیت او را از فرش تا به عرش پرواز داده و کالبد او را با تار و پود فرش پیوند زده است تا آنجا که قالیبافی نه تنها یک هنر که اینک به یک صنعت و حرفه با قابلیت اشتغال زایی بسیار بالا مبدل گشته است. حالا توجه به اين صنعت توانسته شهر سردرود در استان آذربایجان شرقی و در نزدیکی تبریز را با ۸۰۰ کارگاه فعال، به عنوان یکی از خاستگاه‌های تابلوفرش و پایتخت تابلوفرش دستباف جهان مطرح کند. جايي که نمي توان بيکاري در آن يافت.
***
آذربایجان، و جایگاه آن در صنعت فرش و قالیبافی بر کسی پوشیده نیست، رنگ ها و نقوش ناب فرش آذربایجانی، اکنون شهره ی آفاق است. چرا که مردمان آذربایجان، عشق را با هنر و خلاقیت و صنعت، درهم آمیخته و شاهکاری جاودانه خلق می کنند. به جرات می توان گفت که ایران شهرت و آوازه ی خود از فرش و قالی را مدیون فرش آذربایجان و تبریز است. بی شک اگر ذوق آذربایجانی در نقشبند فرش حضور نداشت، اینک نه از فرش نامی بود و نه از افتخاری که ایران و ایرانی اکنون به آن متصف است.
تابلو فرش ها، سلاطين امپراطوري فرش ها
شهر سردرود پایتخت تابلوفرش جهان است و از این پایتخت تا تبريز به عنوان پايتخت جهاني فرش دستباف ۱۵دقیقه راه است.
حالا فرش در کنار کیف و کفش چرم، آجیل، نوقا و ریس، یکی از نزدیک‌ترین واژه‌ها به تبریز است. فرش تبریز به عنوان برندی معتبر و جهانی در نقاط مختلف دنیا مشتری دارد. هیچ‌کس روی کیفیت و اصالت این فرش شبهه‌ای مطرح نمی‌کند.
اما همه این اتفاقات خوب هنوز برای سردرود و تابلوفرش‌هایش نیفتاده است. هرچند هنگام ورود به این شهر تابلوها به شما می‌گویند که به پایتخت تابلوفرش جهان رسیده‌اید، اما هنوز این آوازه به تمام جهان نرسیده است.
سَردْرود یکی از شهرهای استان آذربایجان شرقی است که در جنوب غربی شهر تبریز واقع شده و ۸-۷ کیلومتر با شهر تبریز فاصله دارد. این شهر دومین شهر پرجمعیت شهرستان تبریز و یازدهمین شهر پرجمعیت استان آذربایجان شرقی است.
طبق آخرین سرشماری مرکز آمار ایران که در سال ۱۳۹۰ صورت گرفته است، این شهر با جمعیتی بالغ بر ۳۵ هزار نفر قدمتی در حدود ۳ هزار سال دارد.
سردرودی‌ها هنر بافت تابلوفرش را از پدران خود به ارث برده‌اند و میتوان گفت که این حرفه نسل به نسل انتقال پیدا کرده است.
سردرود با سابقه طولانی و حجم عمده تولیدات تابلوفرش، سال‌هاست که در بسیاری از جوامع با عنوان پایتخت تابلو فرش ایران و جهان شناخته می‌شود. تابلو فرش‌های دستباف این شهر اغلب در قالب پرتره بافته می‌شوند؛ البته نقش‌های هنری، نقاشی، منظره و آیات قرآن دیگر طرح‌های مرسوم به کار رفته در این تابلو فرشها هستند که در واقع با ابتکار و به روز شدن هنرمندان قالیباف، این صنایع بومی نیز با شرایط زندگی روز و سلایق خریداران انطباق پیدا کرده است.
حال فرش دستباف خوب نيست
با اينکه وضعيت تابلو فرش ها در سردرود خوب است اما فرش دستباف حال و روز خوبي ندارد.
فرش دستباف اگرچه با فرهنگ و هنر ایرانی عجین شده اما امروزه این هنرصنعت با بی‌مهری مواجه شده است و در کمتر خانه‌ای فرش دستباف دیده می‌شود چراکه نوع ماشینی آن گوی سبقت را ربوده است.
گره‌های زرین قالی وقتی با تلفیقی از هنر و زیبایی‌های طبیعی طرح‌های بی‌بدیل و ماندگاری در تاریخ را به نام ایران و ایرانی در جهان به ثبت می‌رساند، ایران و ایرانی را به بالیدن به این افتخار فرامی‌خواند.
فرش تبریز به لحاظ قدمت، طرح، رنگ و نو بافت، یکی از قطب‌های ایران بوده و به تنهایی شاید الگوی نمونه‌ای از هنر ایرانی و بومی منطقه آذربایجان است.
در سال‌های اخیر، فرش ایران چه داخل و چه در خارج از مرزهای ایران دچار فراز و نشیب‌هایی شده که تسلسل و تزلزل جایگاه فرش ایران در بازارهای جهانی را رقم زده است.
یکه‌تازی فرش ایران در بازارهای جهانی اتفاقی، شانسی و افتادن دوره‌ای از قرعه فروش به نام فرش ایران و تبریز نبوده بلکه از تاریخ تاسیس شرکت ملی فرش ایران مبنی بر متمرکز کردن صادرات فرش از یک واحد تخصصی فرش در کشور یکی از عمده فعالیت‌های تجار همچنین همکاری بخش خصوصی و دولتی در جهت حمایت هر چه بیشتر از این حوزه بود.
چالش‌ها و مشکلات فراروی فرش دستباف ایران و تبریز رفته رفته موجب بروز برخی مشکلات و ناهماهنگی بین بخش‌های مختلف این حوزه شد و تا جایی که در برخی از موارد شاهد تقابل یک بخش در مقابل بخش دیگر این حوزه هستیم.
اینکه فروش فرش ایران و تبریز در بازارهای جهانی متاثر از تحریم‌ها و وجود برخی ناملایمات اقتصادی در جهان است، یکی از دلایل موجود برای افول فروش فرش ایران است، اما بخش عمده این مشکلات برمی‌گردد به سیستم مدیریتی و نوع تولیدات در داخل کشور و در یک کلام به‌روز کردن طرح و نقش براساس تقاضای بازار و ایجاد تغییرات و تحولات بنیادین در طرح، نقش و نوع رنگ‌آمیزی،این امر میسر نخواهد بود مگر در سایه ایجاد شبکه‌ای گسترده و تخصصی در زمینه بازاریابی، بازارسازی و بازارشناسی.
صادرات فرش آذربایجان به اروپا و آمریکا در دوران قاجار
پژوهشگر تاریخ تبریز با بیان اینکه فرش آذربایجان در دو دوره‌ی صفویه و قاجار در اوج بود، می‌گوید: با توجه به ایجاد مکتب نگارگری در زمان پادشاهان صفویه در تبریز، نگارگران بزرگ در تبریز تربیت شده و به نگارگری مشغول شدند، بعدها نگارگری در حوزه‌ی فرش نیز رونق پیدا کرد.
کریم میمنت‌نژاد با اشاره به منحصر بودن فرش‌های دوران صفویه، ادامه می‌دهد: در روزگاری که خبری از نقشه‌ی کاغذی فرش نبود، هر بافنده‌ای طرحی منحصر به فرد در ذهن و خیال خود نقشه نگاری کرده و نقشه‌ی خیالی خود را هنرمندانه روی دار قالی به نمایش می‌گذاشت که این ویژگی، فرشها را از لحاظ تنوع رنگ و ارتباط با وضعیت فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بافنده قابل تفسیر و منحصر به فرد کرده بود.
وی می‌گوید: فرش دستباف آذربایجان در دوره‌ی قاجار نیز به صورت انبوه در تبریز تولید و به کشورهای مختلف اروپایی صادر می‌شد، دوره‌ی قاجار فردی به نام زیگلر کارگاه قالی بافی را در تبریز راه اندازی و فرش‌های دستباف منحصر به فرد زیادی را به موزه‌های بزرگ جهان توزیع کرد که در راستای این جریان، تاجران بزرگ فرش در عرصه‌ی توزیع و فروش فرش دستباف تبریز فعالیت کردند.
اين کارشناس اظهار می‌کند: خانواده‌ی شربیانی نیز از تاجران بزرگ فرش دستباف دوران قاجار بودند که فرشها را با شریک تجاری خود به آمریکا صادر می‌کردند، این تجارت‌ها نشان می‌دهد که آذربایجان در آن دوران قطب صنعت فرش بود و اکنون برای بازگشت به آن جایگاه گذشته به همت دولت در بسترسازی نیاز دارد.
سرقت هنر ايراني توسط بيگانگان
هر تولید و فرآورده ای اگرمجال عرضه و جلوه گری نیابد هرگز نمی تواند به بلوغ و بالندگی و توسعه برسد. این قاعده در مورد «صنایع دستی» و در رأس آن فرش به عنوان شاهکار هنری دست بشر نیز مصداق دارد.
در روزگاری نه چندان دور، فرش ایران و آذربایجان، سرآمد صنایع دستی جهان به شمار می رفت. عیار فرش تولیدی هر کشوری را با شاخصی به نام فرش ایران و آذربایجان می سنجیدند. فرش تبریز شاخصی بود برای کیفیت هنر - صنعت فرش: اما به مرور زمان و در اثر سهل انگاری و غرور بی جای نیروهای داخلی و فرصت طلبی «به کمین نشسته های عرصه ی هنر و اقتصاد»، این گوهر درخشان، تلاءلو خود و اعتبار گذشته خویش را از کف داد. اکنون کار به جایی رسیده که فرش های تولیدی کشورهای جهان سوم، که سابقه ی تولید و بافت فرش های هنری آنها به سختی به یکی دو دهه می رسد، به رقیب سرسخت فرش های هنری و اصیل ایران تبدیل شده اند.
چین با استفاده از نیروی کار ارزان، کالاهایی ارزان و نامرغوب به بازار عرضه می کند. هند و پاکستان، ذائقه مشتریان را هدف قرار داده و با استفاده از فن آوریهای نوین در بازاریابی و با قبول سفارشات بافت فرش منطبق با سلیقه مشتریان، در بازار جهانی این هنر، دلبری می کنند. «ترکیه» از نمد گردشگران و توریست های خارجی بسیار کلاهی گشاد از تجارت فرش برای خود دست و پا می کند، و در این میان تنها سری که بی کلاه می ماند بازار فرش اصیل ایرانی است.
تحریم های غیرمنصفانه و خصمانه آمریکا علیه کشورمان نیز، مزید بر علت و سبب سوء استفاده ی برخی فرصت طلبان خارجی عرصه تولید و عرضه ی فرش شده است. تا آنجا که اعلام شده، در شرایطی که فرش دستباف ایرانی توسط اقشار محروم بافنده تولید می شود هرگونه تصمیم درباره تحریم این هنر – صنعت از جنبه های بشری کاملاً غیرانسانی است. این نوع رفتارهای سیاسی، می تواند نگرانی هایی را برای جامعه ی قالیبافان و بازار فرش ایران ایجاد کنند. احتمال اینکه فرش ایران به نام چین در بازارهای آمریکا فروخته شود بسیار زیاد است بنابراین مسئولان باید کاملاً بر این مسئله حساس باشند که سابقه درخشان فرش ایران در بازارهای جهانی از بین نرود.
قالي هايي که نام ايران را زنده نگه داشته است
قالی‌های سردرود دارای تاریخچه صد ساله است، قالیبافی برای نخستین بار توسط «محمود آقاحکیم» وارد زندگی اهالی سردرود شده است و بعد از آن، توسط افراد دیگری مانند «حاج سید حاج آقا اسحاقیان»، «اعلاباف»، «حاج ابوالقاسم شریف زاده» و… پیگیری و گسترش یافته است.
نکته امیدوارکننده درمورد تابلوفرش این است که در سراسر جهان تقاضا برای این محصول وجود دارد. افراد با خرید و نصب تابلوفرش به دیوار محل زندگی یا کار خود می‌توانند پای رنگ‌های طبیعی را به زندگی خود باز کنند.
مناظر طبیعی، حیوانات، گل، اشخاص، چهره، ترکیبی و نقاشی هنرمندان مشهور جهان از جمله پرکاربردترین طرح‌های تابلوفرش است که هر طرح طرفداران به خصوص خود را دارد.
پیشتر جهت بافت تابلو فرشها از نقشه‌های کاغذی استفاده می شد. بدین صورت که پس از انتخاب یک تصویر جهت بافت، تصویر مورد نظر به تناسب اندازه تابلو توسط نقاش یا با استفاده از دستگاه‌های چاپ تصاویر بر روی کاغذ چاپ می شد و با تقسیم بندی شطرنجی کاغذ چاپ شده، توسط بافنده بافته می شد. ولی با پیشرفت تکنولوژی و با استفاده از کامپیوتر و الگوریتمهای پردازش تصاویر بیتی، تصاویر مربوط به تابلو فرشها توسط نرم‌افزارهای خاص آن به کدهایی با دو پارامتر موقعیت مکانی بر روی تصویر و رنگ هر نقطه، تبدیل می‌شوند که به این نوع نقشه‌ها اصطلاحاً نقشه‌های کامپیوتری گفته می‌شود.
با تمام ظرفیت اشتغالزایی، ظرفیت صادرات و شکل جدید ارزآوری این هنر بومی و ابتکاری، تابلوفرش هیچ متولی و یا تشکل خاص خود را در کشور ندارد و به همین دلیل درمیان فرش های صادراتی گم شده است
حالا سردرودی‌ها فکر می‌کنند تابلوفرش‌هایشان تمام معیارهای لازم برای جهانی‌شدن را دارند. البته منظور آنها از جهانی شدن تنها کسب عنوان نیست؛ بلکه منتظر گشایش مسیرهایی تازه برای فروش محصولات تولیدی خود به سراسر جهان هستند.
صحتی، رئیس اتحادیه تولید کنندگان تابلوی فرش دستباف سردرود می‌گوید: انتظار میرود تابلو فرش بیش از پیش به دنیا معرفی شود و اگر ترتیبی از طرف استان اتخاذ شود؛ میتوان با اعزام هیئت های تجاری تحقیقی به خارج از کشور بازارهای هدف جدیدی را برای تابلو فرش سردرود تعریف کرد.
وي ادامه مي دهد: با تمام ظرفیت اشتغالزایی، ظرفیت صادرات و شکل جدید ارزآوری این هنر بومی و ابتکاری، تابلوفرش هیچ متولی و یا تشکل خاص خود را در کشور ندارد و به همین دلیل درمیان فرش های صادراتی گم شده است.
به گفته صحتی، تابلوفرش سردرود هم‌اکنون با دو تهدید جدی مواجه است: یکی خلاء قانونی جلوگیری از سرقت طرح تابلو فرش ها و دیگری الحاق شهر سردرود، پایتخت تابلو فرش جهان به کلانشهر تبریز و دیده نشدن ظرفیت های این شهر به صورت مستقل.
در وضعیت اقتصادی فعلی تولید و صادرات تابلو فرش سردرود سالیانه ۶۰۰ میلیون تومان سود مالی برای هر کارگاه و ۸۰ میلیون تومان برای هر فرد ایجاد می‌کند.
این‌روزها که کشورهای غربی به‌ویژه آمریکا تحریم‌های ظالمانه‌ای علیه کشورمان اعمال می‌کنند، شاید بتوان از صادرات صنایع دستی همچون فرش و تابلوفرش به عنوان شیوه‌ای هنرمندانه برای دور زدن تحریم‌ها یاد کرد. شیوه‌ای که حتی می‌توانیم لای هر تخته فرش یا تابلوفرش، فرهنگ و ارزش‌هایمان را هم به دنیا صادر کنیم. نمی‌توانیم؟
