در اين هفته به طور خلاصه چگونگي شكل‌گيري دستگاه فكري صدرالمتألهين، روش و آثار آن بر ساير جريانات فكري اسلامي، طرح و مورد دقت واقع مي‌شود. بحث حاضر خلاصه‌اي از كتاب آشنايي با علوم اسلامي استاد مطهري است.
حكمت متعاليه، نقطه تلاقي جريانات فكري اسلامي
چهار جريان فكري رايج در تفكر و انديشه اسلامي (مشايي، اشراقي، عرفاني و كلامي) در جهان اسلام تكامل يافتند تا در يك نقطه به يكديگر رسيدند و جمعاً جريان واحدي را به وجود آوردند. نقطه‌اي كه اين چهار جريان در آنجا با يكديگر تلاقي كردند «حكمت متعاليه» ناميده مي‌شود. حكمت متعاليه به وسيله صدرالمتألهين شيرازي پايه‌گذاري شد. مكتب صدرالمتألهين از لحاظ روش شبيه به مكتب اشراقي است يعني استدلال و كشف و شهود را توأماً معتبر مي‌شمارد ولي از نظر اصول و از نظر استنتاجات با اين مكتب تفاوت‌هاي زيادي دارد.
صدرالمتألهين، حلال اختلافات اشراقيون، مشائيون، متكلمين و عرفا
در مكتب صدرالمتألهين بسياري از مسائل مورد اختلاف فلاسفه مشاء و اشراق، يا اختلافات فلاسفه و عرفا، يا مورد اختلاف فلاسفه و متكلمين، براي هميشه حل شده است. فلسفه صدرالمتألهين يك فلسفه التقاطي نيست، بلكه يك نظام خاص فلسفي است كه هر چند روش‌هاي فكري گوناگون اسلامي در پيدايش آن مؤثر بوده‌اند اما بايد آن را يك نظام فكري مستقل به حساب آورد. صدرالمتألهين كتاب‌هاي متعددي داردكه از جمله آنها مي‌توان به اسفار اربعه، الشواهد الربوبيه، مبدأ و معاد، عرشيه، مشاعر، شرح هدايه اثيرالدين ابهر اشاره كرد. حاج ملا هادي سبزواري صاحب كتاب منظومه و شرح منظومه از پيروان مكتب صدرالمتألهين است. كتاب شرح منظومه سبزواري و كتاب اسفار صدرالمتألهين و كتاب اشارات بوعلي سينا و كتاب شفاي بوعلي‌سينا و كتاب حكمه‌الاشراق شيخ اشراق از كتب شايع و متداولي است كه در حوزه‌هاي علوم قديمه تدريس مي‌شود. از جمله كارهاي برجسته صدرالمتألهين اين بود كه به مباحث فلسفي كه از نوع سلوك فكري و عقلي است، نظام و ترتيبي داد شبيه آنچه عرفا در سلوك قلبي و روحي بيان داشته‌اند.
«فكر كردن»، نوعي سلوك ذهني است
عرفا معتقدند كه سالك با به كار بستن روش عارفانه چهار سير انجام مي‌دهد:
1- سير من الخلق الي الحق: در اين مرحله كوشش سالك اين است كه از طبيعت عبور كند و پاره‌اي عوالم ماوراء طبيعي را نيز پشت سر بگذارد تا به ذات حق واصل شود و ميان او و حق حجابي نباشد. 2- سير بالحق في الحق: اين، مرحله دوم است. پس از آنكه سالك ذات حق را از نزديك شناخت به كمك خود او به سير در شئون و كمالات و اسماء و صفات او مي‌پردازد. 3- سير من الحق الي الخلق بالحق: در اين سير، سالك به خلق و ميان مردم بازگشت مي‌كند، اما بازگشتش به معني جدا شدن و دور شدن از ذات حق نيست، ذات حق را با همه چيز و در همه چيز مي‌بيند. 4- سير في الخلق بالحق: در اين سير، سالك به ارشاد و هدايت مردم، به دستگيري مردم و رساندن آنها به حق مي‌پردازد.
صدرالمتألهين، مسائل فلسفه را به اعتبار اينكه «فكر» نوعي سلوك ذهني است، به چهار دسته تقسيم كرد:
1- مسائلي كه پايه و مقدمه مبحث توحيدند و در حقيقت سير فكر ماست از خلق به حق (امور عامه فلسفه)
2- مباحث توحيد و خداشناسي و صفات الهي (سير بالحق في الحق)
3- مباحث افعال باري، عوالم كلي وجود (سير من الحق الي الخلق بالحق)
4- مباحث نفس و معاد (سير في الخلق بالحق)
كتاب اسفار اربعه كه به معني «سفرهاي چهارگانه» است بر اساس همين نظام و ترتيب است. صدرالمتألهين كه سيستم خاص فلسفي خويش را «حكمت متعاليه» نام نهاد، فلسفه مشهور و متداول- اعم از اشراقي و مشائي- را «فلسفه عاميه» يا «فلسفه متعارفه» خواند.
تنظيم‌كننده: محمد زند
