جوان آنلاین: دو دهه پیش سمنان درگیر کمبود بارشها شده و از حدود ۱۳۹۷ به بعد خشکسالی فشار زیادی به این استان وارد کرده است، به طوری که براساس گزارشهای مستند، در حال حاضر نزدیک به ۹۵ درصد گستره سمنان در شرایط خشکسالی کامل قرار دارد. از اواخر تابستان، مدلهای هواشناسی نشان میداد پاییز چشمانداز خوبی در سمنان نداشته است و تا آذر ماه بارش قابلتوجهی رخ نمیدهد، اما بارندگی زمستان و بهار در حد متوسط خواهد بود. البته پیشآگاهیها بر اساس دادهها و مدلهای بینالمللی ارائه شده و ضریب اطمینان فعلی آنها حدود ۶۰ تا ۶۵ درصد است و امکان تغییر روندها نیز وجود دارد. با تمام این شرایط و حتی بعد از بارشهای اخیر، اگر بارشهای زمستان و بهار متوسط باشد، باز هم کمبود بارش پاییز و سالهای گذشته را جبران نمیکند و باید مدیریت مصرف آب به شکل علمی و عملی در دستور کار قرار گیرد و اجرای طرحهای آبخیزداری برای رهایی سمنان از فقر آبی به سرعت عملیاتی شود.
گزارش «مرکز اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی» از قرار گرفتن سمنان در جمع سه استان دارای خشکسالی شدید به دلیل کاهش بارشها، افزایش دما و تشدید تبخیر حکایت دارد و افت منابع آب سطحی و زیرسطحی از پیامدهاست و این شرایط ضرورت تغییر الگوی مصرف، مدیریت سختگیرانه برداشت آب، تسریع در اجرای طرحهای انتقال آب بینحوزهای و حرکت بهسوی سازگاری با اقلیم جدید راهکار عبور از این وضعیت محسوب میشود.
بررسی دادههای اقلیمی نشان میدهد چرخه طبیعی بارش در استان سمنان طی سالهای اخیر دچار اختلال جدی شده است و کاهش بارندگی نهتنها ورودی سدها و جریان رودخانههای فصلی را محدود کرده، بلکه فرایند تغذیه آبخوانها را نیز با وقفهای نگرانکننده روبهرو ساخته است. کارشناسان هشدار میدهند تداوم روند کم بارشی، خشکسالی و برداشت از سفره آبهای زیرزمینی، فشار مضاعفی بر منابع آب زیرزمینی وارد میکند که افت سطح آبخوانها، کاهش کیفیت آب و افزایش خطر فرونشست زمین از پیامدهای مستقیم این وضعیت است؛ پیامدهایی که هزینههای آن تنها به محیطزیست محدود نمیشود و ابعاد اقتصادی و اجتماعی گستردهای دارد.
سپر دفاعی در برابر خشم سیلاب
با توجه به اینکه ایران در کمربند خشک جهان و متوسط بارندگی کم قرار دارد، آبخیزداری به عنوان یک راهکار زیربنایی و کمهزینه برای مقابله با بحرانهای آبی و طبیعی شناخته میشود. در این میان «اتحادیه انجمنهای انرژی ایران» سمنان را در زمره استانهای دچار «فقر آبی» معرفی کرده است و این موضوع نشان میدهد این منطقه با چالش کم آبی دست و پنجه نرم میکند. با این حال مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری سمنان از تصویب ۴۹۰ میلیارد ریال اعتبار برای اجرای طرحهای آبخیزداری و آبخوانداری استان خبر داده که این مهم میتواند گامی بلند برای مدیریت پایدار منابع آب در این استان باشد. مدیرکل هواشناسی سمنان با بیان اینکه با توجه به افزایش تبخیر و دما، هر اقدامی برای بهرهبرداری بهینه از منابع آب حیاتی است و باید با دیدی علمی و عملی به این مسئله نگاه کرد، وضعیت بارندگی سال زراعی جاری استان در مهر و آبان را بحرانی توصیف میکند و میگوید: «میانگین بارشهای استان در این بازه دوماهه به یک میلیمتر هم نرسید.»
ایرج مصطفوی با اشاره به اینکه استان از لحاظ بارندگی نسبت به بلندمدت کاهش قابل توجهی را تجربه میکند، میافزاید: «در گذشته میانگین بارش استان ۱۳۴ میلیمتر بود، اما خشکسالیهای متوالی و کاهش بارندگیها این رقم را به ۱۱۰ میلیمتر کاهش داد. تا آخر آبان فقط ۹/۰ میلیمتر بارندگی ثبت شد که نسبت به بلندمدت ۹۰ درصد و نسبت به سال گذشته ۹۲درصد کاهش نشان میدهد و در برخی نقاط مانند شهر سمنان بارش صفر بود.»
قربانعلی شربیانی، کارشناس کشاورزی و آبخیزداری با بیان اینکه عملکرد آبخیزداری در مواجهه با دو بحران متضاد «سیل» و «خشکسالی» به صورتهای مختلف نمایان میشود، میگوید: «عملیات آبخیزداری با کاهش سرعت و کنترل روانابهای ناشی از بارندگیهای شدید، آب حاصل از باران را در زمین نفوذ میدهد و از تجمع آن به صورت سیلابهای مخرب جلوگیری میکند.»
وی ادامه میدهد: «به ازای اجرای هر هکتار عملیات آبخیزداری، بین ۲۰ تا ۲۵ درصد به آب ذخیره شده در سفرههای زیرزمینی افزوده میشود. این اقدامات به عنوان یک سپر دفاعی در برابر خشم سیلاب عمل میکنند.»
شربیانی تأکید میکند: «آبخیزداری با مهار سیلابها و هدایت آن به سفرههای زیرزمینی، موجب تقویت آبخوانها میشود. این کار نه تنها میزان آبهای زیرزمینی را افزایش میدهد، بلکه از پایین رفتن سطح آبهای زیرزمینی و فرونشست زمین جلوگیری میکند و مانع نفوذ آبهای شور به سفرههای شیرین میشود. در دوران ترسالی، بارشهای مازاد ذخیره میشود و در زمان خشکسالی، این ذخایر استراتژیک به کمک میآیند.»
توانمندسازی جوامع محلی
آبخیزداری به عنوان علم و هنر برنامهریزی جامع برای مدیریت پایدار حوزههای آبخیز تعریف میشود. هدف اصلی آن حفاظت از سرمایههای اصلی یعنی آب و خاک است تا ضمن بهرهبرداری معقول از منابع، کمترین زیان به محیط زیست وارد شود. این مدیریت از طریق مجموعهای از اقدامات مکانیکی، بیولوژیکی، زیستی و مدیریتی محقق میشود. مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری سمنان با بیان اینکه سیاستهای جدید سازمان منابع طبیعی کشور بر انجام پروژههای بزرگ در جهت حفظ منابع آبی تأکید دارد، میگوید: «در سال جاری تمرکز اصلی روی توسعه عملیات بیولوژیک و بیومکانیک آبخیزداری در چارچوب مطالعات مصوب هر حوزه آبخیز است. این رویکرد با هدف افزایش اثربخشی پروژهها و پایداری اقدامات در حال اجراست.»
علیرضا رهایی با اشاره به اینکه ۴۹۰ میلیارد ریال از محل اعتبارات تملک دارایی، محرومیتزدایی و استانی برای اجرای طرحهای آبخیزداری و آبخوانداری مصوب شده است، توضیح میدهد: «امسال نزدیک به ۳۰میلیارد ریال از محل تملک دارایی، ۶۰ میلیارد ریال از محل اعتبارات محرومیتزدایی و ۴۰۰ میلیارد ریال از محل اعتبارات استانی برای اجرای طرحهای آبخیزداری و آبخوانداری در استان مصوب شده است.»
وی توانمندسازی جوامع محلی را از اولویتهای مهم این طرحها عنوان و تصریح میکند: «تلاش ما بر آن است در تمامی حوزههای آبخیز مصوب، ظرفیتها و نیازهای جوامع محلی بهطور جدی مورد بررسی قرار گرفته و برای ارتقای نقش آنها در اجرای طرحهای حفاظتی، برنامهریزی عملیاتی صورت گیرد.»
مدیرکل منابع طبیعی استان سمنان تأکید میکند: «اجرای طرحهای آبخیزداری موجب ایمن شدن شهرهای استان در برابر خطر سیلاب شده است.»
رهایی میافزاید: «در شهرستان سمنان، دو پروژه آبخیزداری شامل احداث بندهای سنگ و ملات در حوزههای «زردتل» و «شهرک صنعتی» با هدف مدیریت روانابها و افزایش نفوذپذیری آب در خاک به بهرهبرداری رسیده است.»
