جوان آنلاین: دریاچه خزر که با ایجاد یک خط ساحلی در سه استان شمالی، یکی از دل انگیزترین مناظر دنیا را خلق کرده است حالا شرایطی را تجربه می‌کند که نگرانی‌هایی را به وجود آورده است. ۲۲ سال پیش پنج کشور ساحلی پیرامون خزر، کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط‌زیست این دریاچه را امضا کردند که به کنوانسیون تهران شهرت یافت و سه سال بعد یعنی در سال ۱۳۸۵ متعهد شدند تا مفاد این معاهده را رعایت کنند. با این حال جدای از آلودگی‌هایی که دامان این اکوسیستم را گرفته است، طی سال‌های اخیر سطح آب خزر هم کاهش یافته که می‌تواند عواقبی برای شهر‌های ساحلی و آبزیانش به همراه داشته باشد.
چند سالی می‌شود که بزرگ‌ترین پهنه آبی محصور در خشکی جهان، در سال‌های اخیر با کاهش قابل توجه سطح آب مواجه شده است. این پدیده نه‌تنها بر اکوسیستم آبی و تنوع زیستی دریاچه خزر تأثیر گذاشته، بلکه زندگی جوامع ساحلی، صنایع شیلات و حتی شرایط اقتصادی و اجتماعی منطقه را تحت‌الشعاع قرار داده است. حالا کاهش سطح آب این اکوسیستم به یک چالش چندبعدی تبدیل شده که مجموعه‌ای از عوامل طبیعی مانند تغییرات اقلیمی و عوامل انسانی مثل مدیریت نادرست منابع آب و سدسازی‌ها در آن نقش دارند. اگر اقدامات فوری و هماهنگ میان کشور‌های ساحلی انجام نشود، این بحران می‌تواند به یک فاجعه زیست‌محیطی و اقتصادی در منطقه تبدیل شود.
تهدید حیات پرندگان مهاجر
دریاچه خزر به دلیل موقعیت و نوع آبی که دارد به عنوان مهم‌ترین زیستگاه ماهیان خاویاری و منبع اصلی خاویار جهان مطرح است. کاهش سطح آب به ویژه در مناطق تخم‌ریزی مانند مصب رودخانه‌های ولگا و اورال، حیات این گونه‌ها را تهدید می‌کند. بر اساس گزارش‌ها کاهش ورودی آب شیرین رودخانه‌ها باعث افزایش شوری آب و اختلال در زندگی آبزیان و پلانکتون‌ها شده است و با کاهش حجم آب، غلظت آلاینده‌های صنعتی و کشاورزی افزایش یافته و حیات آبزیان را در معرض خطر قرار داده است.
نتایجی که مؤسسات تحقیقاتی و ماهواره‌ای ارائه کرده‌اند، نشان می‌دهد سطح آب دریای خزر از دهه ۱۹۹۰ تاکنون بیش از ۵/ ۱ متر کاهش یافته و روند نزولی آن همچنان ادامه دارد. برخی مشاهدات حاکی از آن است که این کاهش در مناطق شمالی خزر که کم‌عمق‌تر است، محسوس‌تر بوده و حتی به دو تا سه متر نیز می‌رسد. پسروی آب دریای خزر تأثیر زیادی بر سواحل و جوامع انسانی دارد. در حال حاضر، بنادر مهمی مانند بندر انزلی در ایران و آستراخان در روسیه با مشکل کم‌عمق شدن و کاهش قابلیت کشتیرانی مواجه شده‌اند. همچنین تالاب‌های بین‌المللی مانند انزلی و میانکاله در معرض خشک شدن قرار گرفته‌اند که این امر حیات پرندگان مهاجر و گونه‌های جانوری را تهدید می‌کند. نکته مهم‌تر اینکه کاهش سطح آب منجر به پیشروی خشکی به سمت دریا و افزایش فرسایش سواحل شده است.
ردپای انسان‌ها در کاهش آب
با اینکه اعلام می‌شود تغییرات اقلیمی موجب پایین رفتن سطح آب دریاچه خزر شده است، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد این تغییرات بین ۳۰ تا ۵۰ درصد از کاهش آب دریای خزر را به خود اختصاص داده است. افزایش دما در منطقه خزر منجر به تبخیر بیشتر و کاهش ذخیره آب شده است. ضمن اینکه بیش از ۸۰درصد آب این دریاچه از رودخانه ولگا تأمین می‌شود. کاهش بارش‌ها در حوضه آبریز ولگا و افزایش تبخیر به دلیل گرمایش جهانی، جریان آب این رودخانه را کاهش داده است. ذوب سریع‌تر یخچال‌های قفقاز که در کوتاه‌مدت ممکن است باعث افزایش جریان آب شود، اما در بلندمدت ذخیره آب را کاهش می‌دهد.
وقتی به وضعیت دریاچه خزر نگاه می‌کنیم باز هم ردپای انسان‌ها در بروز چنین شرایطی به چشم می‌خورد. سدسازی و مصرف آب در بالادست، یکی از دلایل نرسیدن آب به کام خزر است. کشور‌هایی مانند روسیه و قزاقستان با احداث سد‌های متعدد روی رودخانه‌های منتهی به خزر، حجم آب ورودی را کاهش داده‌اند. برداشت بی‌رویه از منابع آب و استفاده گسترده از آب رودخانه‌ها برای کشاورزی و صنعت به ویژه در مناطق خشک مانند جمهوری آذربایجان و ترکمنستان هم عامل دیگری در تشدید این وضعیت است. سال گذشته سازمان فضایی ایران با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای، وضعیت سطح آب دریای خزر به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه جهان را بررسی کرد. در این بررسی‌ها که شامل یک بازه زمانی حدوداً ۱۰ ساله بوده است و توسط بخش سنجش از دور این سازمان انجام شده، بخش‌های مختلف دریای خزر از منظر سطح آب مورد ارزیابی قرار گرفته است. نتایج بیانگر این موضوع بود که بخش شمالی دریاچه در سالیان گذشته به خصوص دو سال اخیر با کاهش سطح آب و پیشروی خط ساحل که نشئت‌گرفته از کاهش میزان آب بوده، مواجه شده است.
همچنین در بخش جنوبی و سواحل ایران فعلاً تغییرات زیادی حاصل نشده که احتمالاً به دلیل شیب یا عمق دریا در این بخش است، اما روند کاهش سطح آب دریای خزر موضوعی مهم و جدی تلقی می‌شود.
گفتنی است، سازمان فضایی ایران به عنوان متولی بخش فضایی کشور تأیید می‌کند سطح آب دریای خزر کاهش یافته است و این کاهش سطح در صورت تداوم یافتن در سالیان پیش‌رو مشکلات زیست محیطی زیادی را برای تمام کشور‌های ساحلی ایجاد خواهد کرد.
خزر بالا و پایین دارد
مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر مطالعاتی را روی این پهنه انجام داده است که نتایج این بررسی نشان می‌دهد از سال ۱۳۸۵ به بعد، سطح آب، سالانه ۱۰ سانتی‌متر کاهش یافته است. اما در سال ۱۴۰۱ سطح آب دریا نسبت به سال ۱۴۰۰، ۲۶ سانتی‌متر و در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال قبل‌تر ۲۴ سانتی‌متر و در‌مجموع طی این دو سال نزدیک به ۵۰ سانتی‌متر افت سطح تراز داشته است. چندی پیش هم مدیر مرکز مطالعات و تحقیقات دریای خزر با بیان اینکه نوسانات آب و تغییرات دوره‌ای خزر به‌عنوان یکی از ویژگی‌های بارز و پدیده‌ای شناخته شده در بین ساحل‌نشینان شمال کشور به‌شمار می‌رود، گفته بود: «بررسی نوسانات آب این دریا از سال ۱۸۳۷ میلادی بر‌مبنای قدیمی‌ترین ایستگاه تراز‌سنجی آغاز شد. رفتار خزر با توجه به دوره‌های افزایشی و کاهشی، افت‌وخیز‌های زیادی داشته که اثرات آن به‌ویژه در ۵۰ سال اخیر به‌وضوح در سواحل دیده می‌شود.»
سیده‌معصومه بنی‌هاشمی افزود: «سطح آب دریاچه طی سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۶ به‌طور کلی روندی کاهشی داشت و به پایین‌ترین سطح خود در سال ۵۶ رسید. پس از آن در دهه ۶۰ و ۷۰ سطح آب نزدیک به ۵/ ۲ متر افزایش یافت که این روند تا سال ۱۳۷۴ ادامه پیدا کرد. پس از آن تا امروز سطح تراز آب دریای خزر دو متر کاهش یافته است.» تجربه‌ای که در دهه‌های گذشته از یک دوره پیشروی آب دریاچه به‌دست آمده است، نشان داد این اتفاق موجب زیر آب رفتن اراضی و ابنیه‌های فراوانی شده که به خاطر آن اقدامات وسیعی از‌جمله دیوارسازی و احداث سنگچین جهت جلوگیری از آسیب‌های احتمالی به تأسیسات ساحلی انجام شد که همچنان در برخی نقاط سواحل شمالی مشهود است. پسروی آب خزر در برهه کنونی نیز موجب ایجاد چالش در زیرساخت‌ها و کاربری‌های اقتصادی و گردشگری می‌شود. کاهش ذخایر آبی وابسته به خزر مانند تالاب‌ها و خلیج گرگان، افزایش عرصه ساحل و دخل و تصرف انسانی و تجاوز به حریم دریا، تأثیر بر فعالیت بنادر و شرایط دریانوردی، آسیب به انواع تنوع زیستی و اکوسیستم‌های ساحلی به‌ویژه در مصب رودخانه‌ها و افزایش غلظت آلاینده‌های محیطی دریا از‌جمله تأثیرات مخرب پسروی دریا در سال‌های اخیر به‌شمار می‌رود.
