انباشت زباله در کوه و دشت و جنگل و بیابان در برخی استانها به فاجعه تبدیل شده است. بطوریکه در این استانها میتوان صدای ناله مردم، محیطزیست و تمام جانداران را شنید. شیرابههای حاصل از کوههای زباله، خاک و آبهای زیرزمینی را آلوده کرده و موجب خشک شدن درختان، گیاهان، مرگ حیوانات و جانوران میشوند.
در حال حاضر در بسیاری از کشورها برنامهریزیهای زیادی برای مدیریت زباله و پسماندها صورت گفته و طرحها و پرژههای بزرگی نیز به اجرا در آمده تا بتوانند معنی واقعی «طلای کثیف» را احساس کنند.
اگر در ایران هم قرار است کاری در جهت مدیریت زبالهها انجام شود، باید در گام اول فرهنگسازی و سپس موضوع بازیافت در دستور کار قرار بگیرد.
بازیافت در ایران سابقهای بیش از ششدهه دارد. اولین کارخانه کود آلی در سال ۱۳۳۷ در اصفهان ساخته شد و چند سال بعد انگلیسیها یک کارخانه کمپوست در صالح آباد تهران تأسیس کردند.
این کارخانه در سال ۱۳۶۳ تعطیل شد، اما با تغییراتی که سازمان بازیافت تهران در آن ایجاد کرد پس از مدتی بار دیگر آغاز به کار کرد. در عین حال کارخانه کمپوست اصفهان نیز در سال ۱۳۴۸ به واسطه رعایت نکردن موازین بهداشتی تعطیل، اما کارخانه جدیدی در سال ۱۳۶۸ جایگزین آن شد. در ادامه این روند نیز کارخانههای مختلف با هدف بهرهگیری از زباله به عنوان یک منبع برای تولید کالا و انرژی مورد نیاز، ساخته شدند، اما با توجه به آمارهای اعلام شده این کارخانهها تنها توانستهاند ۲ درصد بازیافت و ۱۹درصد کمپوست را تولید کنند.
گرچه برنامهریزی و مسائل اقتصادی در این زمینه بسیار مهم و حائز اهمیت است، اما بخش عمده این کار از طریق نهادینهشدن فرهنگ عمومی در زمینه تفکیک زباله و بازیافت آن امکانپذیر است.
در بسیاری از کشورهای توسعه یافته، مسئله تفکیک زباله از مدارس و در متون درسی برای فرد آموزش داده میشود تا کاملاً برای فرد نهادینه شود. نمونه بارز این امر حضور چندسال قبل تماشاچیان ژاپنی مستقر در استادیوم آزادی بود که پس از اتمام بازی شروع به جمعآوری زباله، از سکوهای تماشاچیان ایرانی کردند بدون آن که خودشان در تولید زباله نقشی داشته باشند.
دفع پسماند آخرین مرحله از فرایند مدیریت پسماند است که بعد از جمعآوری، انتقال، پردازش و بازیافت، با روشهایی از قبیل دفن، سوزاندن، دپو روباز و... انجام میشود.
میانگین درصد بازیافت زباله و تولید کمپوست در جهان حدود ۱۹درصد است و در مقیاس جهانی به طور میانگین حدود ۳۷درصد دفن زباله، ۳۱درصد دپوی روباز و ۱۱درصد زباله سوزی انجام میشود. دپوی روباز زباله بدترین روش دفع زباله محسوب میشود که این میزان در کشورهای کم درآمد حدود ۹۳درصد و در کشورهای با درآمد بالا حدود ۲درصد اتفاق میافتد.
کشورهای با درآمد متوسط به بالا، بیشتر به دفن زباله روی میآورند که حدود ۵۴درصد را شامل میشود. در حالی که در کشورهای با درآمد بالا، از این میزان کم میشود و درصد بازیافت زباله و تولید کمپوست بالا میرود. زباله سوزی نیز در کشورهای با درآمد بالا که با محدودیت زمین مواجه هستند رواج دارد.
بر اساس آمارها تولید سالانه زبالههای شهری ایران بیش از ۱۰میلیون تن است. متوسط سرانه تولید زبالههای شهری در ایران ۲۴۰کیلوگرم در سال است. بیشترین تولید سرانه زباله مربوط به پایتخت میشود؛ در این شهر به ازای هر نفر تا ۴۵۰کیلوگرم زباله شهری در سال تولید میشود. درخصوص زبالههای صنعتی، تولید زباله در صنعت نفت، گاز و پتروشیمی هم بهطور خاص چالشی کلیدی است. بعضاً این زبالهها در رده زبالههای خطرناک قرار میگیرند و لازم است فرایندهای خاص تصفیه و بازیافت در مورد آنها انجام شود.
در میان روشهای مختلف مدیریت پسماند شامل سوزاندن، دفن و بازیافت، بهترین و مهمترین روش «بازیافت» زبالههای تولیدی است و در میان روشهای بازیافت، کمپوست کردن به دلیل هزینههای عملیاتی کم و مزایای اجتماعی و زیستمحیطی مورد توجه بیشتری قرار گرفته است.
البته کمپوست دارای جنبههای منفی هم هست. مثل هدر رفت نیتروژن از طریق تصاعد آمونیاک، انتشار گازهای گلخانهای و بد بو و نگرانیهای مربوط به حضور آلایندههای معدنی - آلی از بسترهای کمپوست که موجب گرم شدن کره زمین و تغییرات اقلیمی میشود.
از طرفدیگر کمپوست تولیدی از زباله شهری نسبت به کمپوست تولیدی از بقایای گیاهی و کود دامی کیفیت پایینتری دارد.
در مجموعه استانهای ایران، میزان زبالهتر ۷۰درصد و خشک ۳۰درصد و کاملاً برعکس کشورهای توسعه یافته است. به دلیل افزایش حجم روز افزون مواد زائد جامد تولید شده، بازیافت مواد آلی زباله به کمپوست نه تنها مـشکل زیستمحیطی را حل میکند بلکه از جنبههای افزایش درآمد ملی نتیجـه قابـل تـوجهی خواهد داشت.
