برپایی نمایشگاه کتاب هر ساله باعث رونق گرفتن فروش کتاب و سود ناشران می‌شود، اما تأثیر فرهنگی آن در کتابخوان شدن مردم هیچ‌گاه مشخص نشده و برعکس به عنوان یک تفرجگاه موقت ۱۰ روزه بیشتر مورد توجه افرادی قرار گرفته است که برای تفریح به دنبال یک فستیوال سرگرم‌کننده می‌گردند.
نخستین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران روز ۱۴ آبان سال ۱۳۶۶ با بازدید و سخنرانی آیت‌الله خامنه‌ای، رئیس‌جمهور وقت آغاز به کار کرد. ایشان در آن مراسم با اشاره به راه‌اندازی نمایشگاه کتاب گفتند: «تشکیل این نمایشگاه برای ما مژده بزرگی بود و مژده بزرگ‌تر برای ملت ما این خواهد بود که کتابخوانی و گرایش به معارف اسلامی به صورت یک رویه معمولی در میان اقشار مختلف جامعه درآید.»
ایشان در ادامه بیانات خود فرمودند: «در میان مردم ما، کتابخوانی یک امر معمولی نیست و حتی در میان تحصیلکرده‌ها، کسانی که با کتاب انس دارند و در زندگی روزمره خودشان فصلی را برای خواندن کتاب اختصاص می‌دهند، یقیناً در اقلیت کمی هستند.»
اکنون با گذشت ۳۶ سال از آغاز به کار نمایشگاه کتاب تهران، هنوز تشکیل نمایشگاه به عنوان مژده‌ای بزرگ هر ساله در اردیبهشت‌ماه از سوی مدیران وزارت ارشاد بیان می‌شود، اما آنچه هنوز به عنوان «مژده بزرگ‌تر» در بیانات سال ۶۶ مقام معظم رهبری بر آن تکیه شده است، محقق نگردیده و کتابخوانی هنوز به عنوان یک رویه و امر معمولی در زندگی بخش بزرگی از جامعه جاری نشده است. رویکرد فرهنگ‌محوری که در آن سال از سوی رهبر معظم انقلاب مورد تأکید قرار گرفته و ایجاد آن به عنوان یک بشارت و مژده فرهنگی یاد شده بود به دلیل نگاه کمی، نه کیفی از سوی مدیران ارشاد که به دنبال عددسازی و رشد دادن آمارهایی، چون تعداد بازدیدکنندگان، میزان فروش و تعداد نسخ کتاب‌های فروش رفته، بوده‌اند جای مسئله مهمی، چون انس با کتاب را گرفته است.
نمایشگاه کتاب تهران برخلاف نمایشگاه‌های تأثیرگذار کتاب در جهان، یک رویداد فرهنگی صرف نیست و شبیه به فستیوال‌های محلی است که مردم برای گذران اوقات فراغت و دورهمی‌های خارج از محیط خانه به آنجا سر می‌زنند و در کنار گشت و گذار از میان غرفه‌های کتابفروشی‌ها، سری هم به غرفه‌های تغذیه‌فروشی‌ها می‌زنند تا کتاب و کباب را در کنار هم داشته باشند. افرادی که برایشان فرقی میان قهوه‌خانه‌های فرحزاد و نمایشگاه کتاب وجود ندارد در این ۱۰ روز فرصت دارند برای تفریح و تفرج به جمع اقلیت کتابخوان وارد شوند و حجم سیاهی‌لشکر نمایشگاه را پررنگ کنند.
مردم برای چه به نمایشگاه کتاب می‌روند؟!
پیش از آغاز به کار رسمی نمایشگاه کتاب تهران، محمدمهدی اسماعیلی، وزیر ارشاد در بازدید از نمایشگاه گفت: «از عموم مردم فرهنگ‌دوست کشورمان دعوت می‌کنم با حضورشان در این دوره از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، ضمن خداقوت به دست‌اندرکاران فرهنگ کشور از آخرین محصولات فرهنگی کشور بازدید و خرید کنند. در کنار کار‌هایی که برای عرضه و فروش کتاب در این نمایشگاه تدارک دیده شده برنامه‌های فرهنگی متنوع و فضای پرنشاط با رویکرد خانواده‌محور نیز برای خانواده‌ها پیش‌بینی شده است. همچنین در این نمایشگاه برای کودکان تدارک ویژه‌ای دیده‌ایم.» وزیر ارشاد مسئله خرید کتاب، برنامه‌های متنوع فرهنگی، فضای پرنشاط و البته رویکرد خانواده‌محور همراه با تدارک ویژه برای کودکان را در سخنان خود برجسته کرده است. اما آیا این نقاط برجسته برای توصیف یک نمایشگاه تخصصی فرهنگی است یا چیزی شبیه دورهمی‌های خانوادگی در روز طبیعت؟!
برای درک تفاوت‌های میان رفتار حرفه‌ای برگزاری نمایشگاه کتاب در سطح جهانی با آنچه در تهران به عنوان نمایشگاه بین‌المللی کتاب روبه‌رو هستیم، می‌توان نگاهی به یکی از تأثیرگذارترین نمایشگاه‌های کتاب در جهان داشت.
الگو‌های جهانی برای کتابخوانی
نزدیک به ۳ هزار و ۸۰۰ کیلومتر دورتر از تهران شهر فرانکفورت آلمان در مهرماه هر سال میزبان نمایشگاه «FBM» یا همان نمایشگاه کتاب فرانکفورت، بزرگ‌ترین نمایشگاه کتاب در جهان است. علت برگزاری این نمایشگاه در فرانکفورت این است که آن شهر مرکز نشر در آلمان به حساب می‌آید. نخستین دوره این نمایشگاه در سال ۱۹۴۷ میلادی، یعنی پس از سال‌های جنگ جهانی دوم برگزار شد، این یعنی مدیران فرهنگی در ایران که در سال ۱۳۶۶ و اوج جنگ تحمیلی به فکر برپا کردن نمایشگاه کتاب افتادند از این نظر از آلمان‌ها جلوتر بودند. نمایشگاه کتاب فرانکفورت در پنج روز برگزار می‌شود و در این مدت، سه روز نخست نمایشگاه صرفاً به بازدید چهره‌های مرتبط (ناشران، نویسندگان و مدیران فرهنگی) اختصاص دارد و کسی از خانواده‌ها و بچه‌هایشان برای بازدید از این نمایشگاه در روز‌های اول دعوت نمی‌کند. خبری هم از اغذیه‌فروشی در نمایشگاه نیست و میهمانان برای صرف غذا می‌توانند به رستوران‌های بیرون از نمایشگاه مراجعه کنند. این کار باعث می‌شود تمرکز بازدید‌کننده بیشتر روی مسئله کتاب باشد، اما دو روز آخر نمایشگاه کتاب فرانکفورت زمان بازدید عمومی است. در آلمان برخلاف ایران، بازدید از نمایشگاه رایگان نیست، بلکه بلیت‌فروشی می‌شود. در فرانکفورت بازدیدکنندگان به سه دسته بازدیدکنندگان تجاری (ناشران، مدیران نشر و تاجران کتاب)، دانشجویان، کتابفروش‌ها و اهالی رسانه و در نهایت بازدیدکنندگان عمومی تقسیم می‌شود. هر بازدید‌کننده عمومی باید ۲۲یورو برای حضور در نمایشگاه پرداخت کند. فیلتر بازدید پولی، علاوه بر درآمدزایی عاملی است برای آنکه صرفاً علاقه‌مندان به کتاب در نمایشگاه حاضر شوند، برای همین است که بازدیدکنندگان فرانکفورت زیر ۲۵۰ هزار نفر هستند، اما در تهران آمار‌های بازدید‌ها گاهی به بیش از ۵ میلیون نفر نیز می‌رسد! در نمایشگاه فرانکفورت هر ساله بیش از ۱۰۰ کشور مختلف حضور پیدا می‌کنند و بازدیدکنندگان نمایشگاه به‌طور معمول، نه خریداران نسخ کتاب، بلکه ناشرانی هستند که به دنبال خرید حق انتشار کتاب هستند. به همین دلیل فرانکفورت به بزرگ‌ترین بازار کتاب تبدیل شده است بدون آنکه مانند نمایشگاه کتاب به یک فروشگاه بزرگ کتاب تبدیل شود! البته فروش کتاب به بازدیدکنندگان در نمایشگاه فرانکفورت هم تعلق می‌گیرد و برگزار‌کنندگان نمایشگاه برای جلب توجه مردم، جشن امضای کتاب نویسندگان را در محیط نمایشگاه برگزار می‌کنند.
آواره ۳۶ ساله!
علاقه‌مندان به نمایشگاه کتاب تهران می‌دانند که این نمایشگاه محل دائمی برای برگزاری ندارد! عیب خانه به دوشی بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی کشور هنوز رفع نشده است. نمایشگاهی که تا حدود یک ماه پیش از برگزاری محل برگزاری آن مشخص نیست، چطور می‌تواند ادعای تأثیرگذاری داشته باشد! امسال نیز تا چند هفته باقی مانده به برپا شدن نمایشگاه کتاب، بین شهر آفتاب و مصلای تهران رقابتی برای میزبانی بود. قدیمی‌تر‌ها هم یادشان است که نمایشگاه کتاب در محل دائمی نمایشگاه‌های تهران برگزار می‌شد. این نمایشگاه اکنون مانند فردی شده که تا چند سال دیگر ۴۰ساله خواهد شد، اما در این سن و سال مستأجری است که نمی‌داند سال آینده صاحبخانه با او خواهد ساخت و نگهش می‌دارد یا باید دوباره آواره شود.
