قانون کار ایران، به کار گماردن کودکان زیر ۱۵ سال را مطلقاً ممنوع کرده است و تبعاً مقررهای در خصوص شرایط کار کودکان و حقوق آنان در فرض اشتغال ندارد. پیشبینی حداقل سن اشتغال، بدون در نظر گرفتن شرایط هر شغل و وضعیت اقتصادی هر خانواده با انتقاداتی مواجه است تا جایی که اخیراً تلاشها به منظور حذف کلی کار کودکان، به تلاش برای «کار خوب کودک» تغییر جهت داده است. در سال ۲۰۱۵ کشورهای عضو سازمان ملل متحد، تعهد خود را برای پایان دادن به معضل کودکان کار حداکثر تا پایان سال ۲۰۲۵ اعلام کردند، با وجود این آمارهای سازمان بینالمللی کار حاکی از آن است که این هدف بلندپروازانه احتمالاً تا سال ۲۰۲۵ محقق نخواهد شد.
کار کودک به رشد و سلامت او آسیب میرساند و کودک را از دسترسی به توانمندیهای لازم و آمادگی کافی برای ورود به دوران بزرگسالی باز میدارد. آثار این آسیبها به صورت جسمی، روانی و اجتماعی قابل درک است.
بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، در میان کودکانی که به خدمات خانگی میپردازند، فشارهای روانی، افسردگی، پیری زودرس، خستگی و کمبود اعتماد به نفس از نشانههای رایج است. پژوهشی که در سال١٣٨٠ در تهران در مورد وضعیت کودکان کار در خیابان صورت گرفت، نشان میدهد این کودکان در زمینه رشد جسمی، شناختی، روانی و اجتماعی با نارساییهای بسیار روبهرو بودهاند که ناشی از پرداختن آنها به کار در سنین کودکی بوده است. شرایط محیطی ویروس کرونا بر همه جا تأثیر منفی گذاشته است. یکی از پدیدههای فاجعهانگیز در این شرایط، زبالهگردی کودکان درون سطلهای زباله، گلفروشی و شیشهپاککنی است. این کودکان با توجه به نوع خوراک، استراحت ناکافی و مواجهه با انواع تنشها، استرسها و فشارهای جسمی و روانی در مقابل ویروس کرونا آسیبپذیرتر میشوند. اغلب کودکان کار در صورت ابتلا به بیماری، به دلیل هزینههای سنگین درمانی و مشکلات پذیرش کودکان بدون اوراق هویتی امکان مراجعه به مراکز درمانی ندارند.
یونیسف در پاسخ به نیازهای کودکان آسیبپذیر از جمله کودکان کار و خیابان، در دوران همهگیری بیماری کرونا و بنا به درخواست وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، فقط ۵۵هزار و ۲۰۰ عدد ژل ضدعفونی دست، ۴۵هزار و ۵۴۰ لیتر مایع ضدعفونی دست و ۵ هزارو ۲۰۰ عدد صابون مایع شستوشوی دست خریداری کرده است! البته یونیسف همچنین ۱۵هزار بروشور اطلاعرسانی در خصوص اقدامات پیشگیرانه و توصیههای بهداشتی کرونا به زبان کودکان برای کودکان در معرض آسیب تهیه و چاپ کرده است.
معضل کودکان کار را باید یک معضل همهجانبه اعم از فرهنگی، اجتماعی، حقوقی و اقتصادی دانست. مشاهده میشود که نزدیک ۱۰۰ سال است اکثر قوانین حقوق بشری سعی دارند با به کار گماردن کودکان مقابله نمایند. لیکن این معضل در کشورمان و در بسیاری دیگر از کشورها کماکان پابرجاست. در رابطه با قوانین موجود در مورد کار کودک میتوان دو رویکرد را در بین صاحبنظران مشاهده نمود: عدهای معتقد هستند هر نوع مجوز قانونی برای کار افراد زیر ١٨سال مطلقاً ممنوع و مغایر با قواعد حقوق بشری است، به بیان دیگر این عده معتقد هستند امری مذموم را اصولاً نمیشود قانونی نمود، لیکن برخی دیگر از صاحبنظران هم معتقد هستند نپرداختن به مسئله کار کودکان در نصوص قانونی، صرفاً باعث میشود مسئله حمایت حداقلی از کودکان کار را هم نتوان فراهم نمود.
*حقوقدان، پژوهشگر و نویسنده