سرویس بین الملل جوان آنلاین: تشکیل حشدالشعبی با نیروی بسیج مردمی از مهمترین تحولاتی است که در طول سالهای اخیر حوزههای داخلی امنیتی عراق و حتی امنیت منطقهای در خاورمیانه را تحت تأثیر قرار داده است. در همین چارچوب است که اکثر مقامات عراق از زمان تشکیل این نیرو تاکنون به رغم برخی فشارهای داخلی و خارجی، حمایت خود را از این گروه اعلام کردهاند. در آخرین این اظهارات، برهم صالح رئیسجمهور عراق در مصاحبه با روزنامه العرب قطر، فداکاریهای حشدالشعبی را که داوطلبانه به مبارزه با داعش برخاست، فراموشنشدنی توصیف کرد. وی با تأکید بر سطح بالای هماهنگیها بین دو کشور عراق و سوریه در مبارزه با تروریسم، حشدالشعبی را تشکیلات نظامی ارزیابی کرد که تحت فرماندهی کل نیروهای مسلح عراق و در ارتباط با آن عمل میکند.
در بررسی حشدالشعبی و تأثیرات آن بر امنیتسازی در عراق باید به چند نکته توجه کرد. قبل از هر چیز باید این نکته را مد نظر قرار داد که عراق با تهاجم امریکا به این کشور در سال ۲۰۰۳ و با سقوط صدام درگیر ناامنیهای گستردهای شد. روند ناامنیها در این کشور از سال ۲۰۱۴ و با تهاجم گروه داعش به بخشهای غرب و شمالغرب این کشور رو به گسترش نهاد. موج روزافزون ناامنیها از این زمان به گونهای پیش رفت که ارتش و نیروهای امنیتی این کشور قادر به کنترل اوضاع نبودند و لاجرم در کنار نیروهای نظامی این کشور باید نیرویی مردمی تشکیل میشد تا کنترل ناامنیها سامان بهتری مییافت.
در این راستا، نیروی حشدالشعبی در تاریخ ژوئن ۲۰۱۴ با فتوای جهاد کفایی آیتالله سیستانی و در زمانی که داعش مناطق عمدهای از استانهای بابل، دیاله، صلاحالدین، الانبار و نینوا را تحت تصرف داشت و ارتش به همراه نیروهای امنیتی عراق در این مناطق از هم گسیخته بودند، شکل گرفت. در ابتدا بدنه اصلی این نیرو را شیعیان تشکیل میدادند که در ادامه سنیها، مسیحیان و اکراد فیلی نیز به آن ملحق شدند و گروههای حشدالعشایری و حشدالترکمانی تشکیل شد. حشدالعشایری متشکل از گروههای اهل سنت هستند که خواستار مبارزه با داعش بودهاند و به دلیل پیوند مذهبی مشترک، تعامل و انسجام بیشتری دارند. گروههای ترکمانی نیز به دلیل ویژگی زبانی و قومی خود با فهم خاص خود به حشدالشعبی پیوستند و در عرصههای نبرد حضور یافتند. این نیرو در واقع یک نشانه از وحدت شیعه و سنی در تلاش برای برقراری امنیت در عراق است. نکته جالب توجه در روند تأثیر این نیرو در عملیاتهای مبارزه با تروریسم از سوی دولت عراق این است که با الحاق حشدالشعبی به میدانهای نبرد، بار نظامی یگانهای ارتش در مناطق تحت اشغال کاهش یافت و به ویژه شهرهای تکریت، آمرلی و جرفالصخر، موصل و شهر مرزی قائم که تحت کنترل داعش بودند، آزاد شدند. این نیرو تحت فرماندهی نخستوزیری عراق فعالیت میکند.
در همین ارتباط خالد العبیدی وزیر دفاع سابق عراق در مصاحبهای با شبکه پرس تیوی به نقش حشدالشعبی در ایجاد فرصت برای بازسازی ارتش اشاره کرد و افزود: «با آغاز حملات داعش در تابستان ۲۰۱۴ حدود ۷۰ هزار سرباز و افسر عراقی از سمتهای خود کناره گرفتند. سلاحها، مهمات و بخش زیادی از تجهیزات ارتش از دست رفته بود و طبق برآوردهای گروههای ویژه در وزارت دفاع، خسارت مالی ما از زمان سقوط موصل و شهرهای دیگر حدود ۲۷ میلیارد دلار بود. در این شرایط، نیروهای بسیج مردمی عراق شروع به دفاع از مناطقی کردند که خطر داعش آنها را تهدید میکرد. آنها فداکاریهای زیادی انجام دادند و صادقانه بگویم وجود آنان باعث شد ما زمان کافی برای بازسازی ارتش به دست آوریم. ما اقدامات زیادی با هدف اصلاح انجام دادیم، این اصلاحات زمینههای مختلفی از جمله اصلاحات اداری، مبارزه با فساد، جابهجایی فرماندهان و ژنرالها را دربر میگرفت. این بازسازی باعث شد ارتش بتواند روحیه خود را به دست آورد و در عملیات بعدی به پیروزی دست یابد.»
نکته دوم این است که از ابتدای تشکیل این نیرو، دولتهای غربی به ویژه دولت امریکا بر این موضوع پا میفشارند که حشدالشعبی توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و با تأثیرپذیری از حزبالله لبنان شکل گرفته است و هدایت میشود. همچنین گزارش نهادهای امریکایی تعداد نیروهای حشدالشعبی را در ابتدای تشکیل بین ۶۰ تا ۹۰ هزار تخمین زدند. حشدالشعبی در بیش از ۴۲ گروه فعالیت میکنند که برخی از آنها از تشکلهای بزرگی هستند که قبل از فتوای آیتالله سیستانی وجود داشتهاند و برخی دیگر پس از صدور فتوای جهاد شکل گرفتند. از مهمترین گروههای نیروهای مردمی عراق عصائب اهلالحق، سرایا طلیعه الخراسانی، کتائب سیدالشهدا، حرکه حزبالله النجباء، کتائب حزبالله و... است.
نکته سوم این است که برخی صاحبنظران موفقیت حشدالشعبی را نشئت گرفته از یک الگوبرداری درست میدانند، از جمله دبیرکل نجباء جنبش مقاومت اسلامی، راز موفقیت حشدالشعبی را الگوبرداری از روش و اندیشه عقیدتی نیروی بسیج ایران میداند و بر آن است که هرگاه دولتها متکی به ملتها باشند و نیروی مردمی را به صحنه آورند، نتایج مطلوبی به دست خواهند آورد. به علاوه، اعلام قانونی بودن این نیروها از سوی حیدرالعبادی نخستوزیر سابق عراق کمک شایانی به ورود و به نوعی جذب این نیروها در ساختار نظامی عراق میکند. عبادی ضمن اعلام قانونی بودن فعالیتهای این نیروها افزود: «مساوی دانستن نیروهای مردمی با شبهنظامیان قابل قبول نیست و هراسافکنی از نیروهای مردمی، ظلمی بزرگ است زیرا نیروهای مردمی شامل همه طیفهای عراقی میشود.»
مشروعیت قانونی حشدالشعبی سبب حمایت و مصونیت حقوق نیروهای مردمی و حفظ آنها از ادعاهای مربوط به حقوق بشر از سوی برخی سیاستمداران و رهبران قبایل و عشایر شده است.
تبدیل نیروی حشدالشعبی از تشکل داوطلبانه به یک نیروی رسمی، به آن مشروعیت قانونی و خدشهناپذیر از نظر سیاسی و حقوقی داده است که در صورت تعرض از سوی سیاستمداران و طرفهای بینالمللی، میتوان از نظر حقوقی موضوع را پیگیری کرد. تصمیم عبادی برای مرتبط کردن حشدالشعبی به عنوان نهادی رسمی، مطابق ماده ۷۸ قانون اساسی عراق است. در عین حال، این نیرو نهادی شبهنظامی نیست و مغایرتی با ماده ۹ قانون اساسی درباره منع وجود شبهنظامیان ندارد بلکه هیئتی است که همه عراقیها صرفنظر از طوایف میتوانند به آن ملحق شوند. به علاوه بسیاری با معرفی الگوی حشدالشعبی در عراق به عنوان یک الگوی موفق، آن را فرصتی برای محور مقاومت بر بستر بحران تلقی کردهاند و ضمن اشاره به الزاماتی که این گروه برای تقویت خود در نظر میگیرد، به رقابت جریان ملیگرای عراق و جریانات متمایل به امریکا با این نیرو اشاره کردند.
نکته مهم دیگر در ارتباط با موضوع اخیر، علقههای اندیشهای حشدالشعبی در راستای گفتمان اسلامی است که امنیتسازی و ضدتروریسم را تقویت میکند. حشدالشعبی با الهام از تعالیم اسلام، جهاد با متجاوزان را به عنوان ارزش تلقی میکند که تخلف بدون عذر از آن مستوجب عقاب الهی است. بر این اساس، این گروه با مبارزه با داعش و گروههای تهدیدکننده، جهاد را به هنجاری تبدیل کرد که عمومیت یافتن آن در سطح مردمی به عنوان محرکی برای دیگر افراد محسوب میشود. از سوی دیگر، گروههای مختلف حشدالشعبی با اذعان به اینکه از مرجعیت دینی تبعیت میکنند، پیروی از دستورات مقام معنوی را به عنوان هنجاری در نظر میگیرند که در شکلگیری هویتیابی دینی آنان تأثیر فراوانی دارد. مقامات و اعضای حشدالشعبی در مصاحبههای مختلف علت حضور خود در نبرد با تروریسم را تبعیت و پاسخ مثبت به سخنان مرجعیت دینی بیان کردهاند. نزدیک به همین مضمون بود که آیتالله سیستانی در بیانیه خود در سال ۲۰۱۷ چنین بیان داشتند که «شهدای دفاع کفایی حق بزرگی بر گردن همه ما دارند و جایگاه آنان والا و غبطهبرانگیز است. از خداوند متعال مسئلت دارم که آنان را با یاران امام حسین (ع) محشور کند.»
اعضای حشدالشعبی همچنین دارای تقید برای موجب حضور در ساختار امنیتی عراق هستند. یکی از دلایل این امر را تهدیدانگاری تروریسم برای اماکن متبرکه در عراق تشکیل میدهد. این هنجار توسط نگاه تاریخی و فرهنگی که به امام حسین (ع) و سختیهایی که در راه جهاد برای خداوند متعال متحمل شده است، تقویت میشود. الگو قرار دادن شیوه امام حسین (ع) از سوی اعضای حشدالشعبی به قدری اهمیت یافته است که بسیاری از اسامی گردانهای بسیج مردمی عراق با فرهنگ عاشورا ارتباط مستقیم دارد. برای نمونه میتوان به گروههای کتائب القیام الحسینی، کتائب الامام الحسین، کتائب الطفل الرضیع و کتائب زینب العقیله اشاره کرد. در شرایط کنونی نیز این نیرو با وجود کارآمدی که در مبارزه با تروریسم از خود نشان داده و همچنین قرار گرفتن در قالب سازمان رسمی دولت عراق، به عنوان نیرویی رسمی در دولت به کار خود ادامه میدهد. در عین حال به نظر میرسد بهرغم این موفقیتها، مخالفتها و دشمنیهای داخلی و خارجی علیه این گروه همچنان ادامه خواهد داشت.