مواضع اين روزهاي «آيت‌الله هاشمي رفسنجاني» با سوال هاي
زيادي همراه است. مهمتر از همه اينكه اين پير سياست در اين ايام به چه مي انديشد و
به عنوان آخرين گام سياسي كجا را هدف گرفته است؟
نگاهي به تحولات ايجاد شده در دوران رياست جمهوري وي و سپس
چرخش هاي سال 1376 كه با روي كار آمدن «محمد خاتمي» همراه بود، دوران خوبي را
برايش رقم نزد تا اينكه وي را مجبور كرد براي غسل تعميد انديشه و رفتارش با «محمود
احمدي‌نژاد» به رقابت تن به تن، تن دهد. باخت وي از يك شهردار نه چندان سرشناس در
سال 84 كه روزگاري بخشدار، فرماندار و استاندار دولتش بود، هنوز او را به اين سمت پيش نبرده بود كه به
«گام نهايي» بينديشد. اين مسئله در سال 88 در فكر هاشمي نضج گرفت و در جريان
انتخابات 92 استارت خورد تا به اين روز رسيد كه از وي «مواضع جديد» شنيده مي شود.
يك سياستمدار خوش فكر و بازيگر حرفه اي هيچ گاه جواب كنش ها
را در اولين واكنش ها نمي دهد و آن را براي روز مبادا نگه مي دارد. اما سن و سال
هاشمي ديگر اجازه صبر نمي دهد بنابراين مي توان انتظار داشت كه آخرين فن خود را رو
كند. اما اين آخرين فن و گام نهايي چه مي تواند باشد؟
رفتار، مواضع و نوع بازي هاشمي رفسنجاني نشان مي دهد كه وي
در آخرين گام به دنبال ايجاد يك «جبهه فراگير غيرمتمركز» با استفاده از طيف هاي
مختلف، براي چرخش سياسي ايران امروز به سمت هاي ديگري است. وي سعي مي كند زير چتر
اين جبهه طيف هاي مختلف و حتي متضادي را جمع كند كه لزوما زير چتر هاشمي قرار نمي
گيرند اما تغييرات و چرخش هاي سياسي سه دهه گذشته باعث شده تا به اين جبهه نانوشته
تن دهند. براي توضيح اين وضعيت بهتر است به جامعه شناسي سياسي جمهوري اسلامي ايران
در حوزه دولت و طبقات اجتماعي از سال 68 تا كنون توجه شود تا پيش بيني رفتار و خواسته سياسي آينده «اين جبهه» بهتر به تصوير درآيد.
روندهاي سياسي – اجتماعي ايران از سال 68 تا 92
هاشمي رفسنجاني در دوره رياست جمهوري خود گام به گام و
البته محتاط از روند انقلابي «مستضعفين» و «پا برهنگان» عبور كرد. اين فاصله گام
به گام و پرداختن به «ساختن» پس از مشكلات جنگ باعث شد كه ابتدا نام «سردار» سازندگي
را به خود بگيرد. اصطلاح سردار «هنوز» نشاني از جنگ و دوره گفتماني مستضعفين را كه
انديشه امام (ره) بود، به همراه داشت. اما ادامه اين روند و ارج گذاشتن به «طبقه
بالا» كه بحث شهردار و شهرداري وقت يكي از نمادهاي آن بود، انتقادها از سردار
سازندگي را به دليل «اشرافي گري» زياد كرد و دولت در اين دوره نسبت به علقه هاي
انقلابي پيش از سال 68 به پرتاب گفتماني دچار شد. چون رئيس جمهور وقت در حمايت از طبقه بالا و سرمايه
دار جامعه، به جاي مستضعفين با گام اوليه سازندگي به گام بعدي يعني اشرافي گري قدم
گذاشت. لقبي كه هنوز برايش باقي مانده است.
اما اين اشرافي گري و حمايت از طبقه بالا با واكنش تند سياسي
- اجتماعي طبقه متوسط و ميل به فضاي باز سياسي مواجه شد كه با حمله هاي باورنكردني
به هاشمي به عنوان عامل بستن فضاي سياسي، همراه بود. فاصله گرفتن از گفتمان اوليه
انقلاب با شعار و خواسته «پابرهنگي» كه طبقه پايين جامعه را ارج مي نهاد و همچنين
بستن فضاي سياسي كه مورد علاقه طبقه متوسط بود، باعث شد كه برنده انتخابات طيف
طبقه متوسط نيازمند به فضاي باز باشد كه در سال 76 خود را نشان داد.
اما هنوز يك مسئله وجود داشت كه در طبقه پايين جامعه نهفته
مانده بود. اگر چه اين طبقه نيز منتقد بي چون و چراي دوره اشرافي گري هاشمي بود، ولي
نمي توانست همچون طيف طبقه متوسط حاضر در بخش هايي از قدرت «صداي» خود را بلند
كند. بنابراين نصيبي از انتخابات سال 76 نبرد.
اين صدا در طول دوران هشت ساله اصلاحات هم شنيده نشد.
چون اصلاحات تنها به دنبال برآورده كردن خواسته و تمايلات «خودي» بود و بازي را
تنها از يك طبقه، يعني از بالا به متوسط (ميانه) آورد. اين همان پاشنه آشيل
اصلاحات بود كه حتي با وجود داشتن نماينده در انتخابات سال 84 نتوانست خودنمايي
كند. از طرفي ديگر، نگاه اشرافي گري برآمده از دوره هاشمي نشان داد كه «مردم» به
سمت ديگري گرايش دارند و هنوز خواهان پيگيري خواسته هاي خود در دهه اول انقلاب
هستند كه اين «صدا» از حنجره يك شهردار ساده و «در ابتدا» بي غل و غش شنيده شد. از
اين رو طبقه پايين بار ديگر در سال 84 به قدرت بازگشت و روند سياسي را از طبقه
بالاي سال 68 و طبقه متوسط سال 76 به خواسته هاي انقلابي سال 84 بازگرداند.
اما اين همه ماجرا نبود زيرا تغييرات ايجاد شده در كابينه
دولت «احمدي نژاد» و چرخش هاي سياسي وي در سال هاي بعد سبب شد خواسته هاي اين طبقه
بار ديگر «گم شود». تفاوت در اين بود كه احمدي نژاد طي اين مدت بخصوص پس از تحولات
سال 88 به سمتي پيش رفت كه طبقه پايين نه تنها به خواسته هاي خود نرسيد بلكه دچار
سر در گمي شد كه تنها به فكر «خرج» سفره خود باشد.
در چنين شرايطي بود كه نمايندگان طبقات بالا و متوسط (هاشمي
و خاتمي) با استفاده از سرگرداني طبقه پايين جامعه، شرايطي را ايجاد كردند و
توانستند با استفاده از شعارهاي انتخاباتي، هر سه طيف و طبقه را گرد يك خواسته جمع
كنند و آن چيزي نبود به جز خروج از وضعيت «فعلي». از يك منظر پيروزي «حسن روحاني»
محصول اين تحولات جامعه شناختي در عرصه سياسي و اجتماعي بود. اما پس از اين چه مي
شود و هاشمي كه به عنوان يكي از حاميان اصلي دولت نام گرفته به چه مي انديشد و به
دنبال آن است كه تا كجا از اين موقعيت استفاده كند؟
روحاني نماينده كدام طيف جامعه است؟
در ابتداي پيروزي و براي اولين بار پس از انقلاب اسلامي
ايران سه طيف بالا، متوسط و پايين جامعه احساس مي كرد كه خواسته خود را در يك دولت يافته است. طبقه پايين و مستضعف
جامعه به دنبال چرخه اقتصاد حداقلي خود است و بر همين اساس دولت روحاني بر مبناي
نظريه دولت رفاه «ليبرال – دموكراسي» و حمايت دولت از شهروندان ضعيف در اولين گام،
سبد كالا را انتخاب كرده است و با توجه مشكلات احتمالي در پرداخت يارانه نقدي، در آينده
مجبور است به مسائل رفاهي، بهداشتي، پزشكي، بخصوص در حوزه تامين اجتماعي بيشتر
بپردازد. دولت قصد دارد بحث سبد كالا را در سال آينده نيز ادامه دهد زيرا مي داند
كه اگر موفق به اين كار(ها) نشود طيف مستضعف را در انتخابات بعدي از دست خواهد
داد.
دولت در حوزه و طيف متوسط نيز در اولين گام ها بيشتر به
حوزه فرهنگ، رسانه و فضاي سياسي و مجازي مي پردازد. مسئله رفع فيلترينگ فيس بوك
برآمده از اين انديشه است. بنابراين نبايد آن را تنها به سليقه يك وزير نسبت داد.
در اين شرايط دولت سعي دارد همزمان به طبقه بالا نيز نظر داشته باشد. حمايت از
ليبراليسم اقتصادي كه با انتقاد اقتصاددانان نهادگرا مواجه شده از نشانه هاي اين
رويكرد است. دولت تلاش دارد همزمان هر سه طيف و طبقه را با خود همراه داشته باشد،
چون مي داند كه هر كدام از اين سه را از دست بدهد در آينده با مشكل مواجه خواهد
شد. اين در حالي است كه دولت روحاني از ابتدا هيچ طبقه و طيفي را نمايندگي نمي كرد
اما چرخش هاي سياسي سه دهه گذشته آن را در شرايطي قرار داده كه مجبور باشد بار هر
سه را به دوش بكشد كه البته روندي غيرطبيعي و تقريبا ناشدني است. همين مسئله و
تجميع خواسته هاي سه گانه و متضاد آنها به طور بالقوه تهديدي براي برنامه هايش است
چون به راحتي قابل جمع نيستند.
هاشمي پس از انتخابات 92 به كجا مي نگرد؟
حال در چنين شرايطي هاشمي رفسنجاني به چه مي
انديشد و چگونه به دنبال ايجاد يك «جبهه فراگير غيرمتمركز» است؟ به اين دليل گفته
مي شود «جبهه فراگير» كه با توجه به اوضاع كنوني سياسي، اقتصادي، اجتماعي و
فرهنگي جامعه خواهان آن است كه از «شخصيت» ها و «گروه» هاي مختلف استفاده و از
آنها دعوت كند كه در اين جبهه حضور داشته باشند تا با ايجاد «حلقه هاي متصل
تاثيرگذار» در درون يك جبهه، بار ديگر انتخابات و قدرت به دست رقيب نيفتد. با اين نگاه به راحتي
قابل هضم است كه چرا هاشمي و خاتمي در يك طيف قرار مي گيرند. هاشمي بر اين گمان
است كه با اين روش مي تواند از پتانسيل باقي مانده دوره اصلاحات استفاده كند. از
سوي ديگر با نزديك شدن به خانواده امام خميني (ره) خواهان مشروعيت بخشي در طيف
پايين و انقلابي دهه 60 است. هاشمي قصد دارد از اين طريق با استفاده از حسن خميني
نشانه هايي از رويكردها و تفكرات امام خميني (ره) و همچنين بهره مندي از محمد
خاتمي براي استفاده از آنچه سرمايه اصلاحات ناميده مي شود را به همراه داشته و با
جمع كردن آنها ديگر شخصيت ها را نيز با خود همراه كند. بنابراين در چنين حالتي
وقتي «ناطق نوري» به عنوان رقيب اصلي فكري و رويكردي خاتمي (دست كم در سال 76) به
اين طيف نزديك مي شود، جاي تعجب نيست كه چرا به اصلاحات نزديك شده است. زيرا مجموع
اين طيف به دنبال ايجاد «ساخت جديدي از قدرت» هستند تا به هدف «نهايي» خود
بينديشند و در همان مسير گام بگذارند. اين طيف حتي به دنبال بهره مندي از قدرت و
حوزه نفوذ برخي از «علما» هستند و براي اين كار سعي دارند از تمامي زمينه ها استفاده كنند.
اتفاقا به همين دليل از اصطلاح «غيرمتمركز» در
اين جبهه استفاده شده است. زيرا نمي توان ميزان نفوذ شخصيت هاي حاضر در اين حلقه
را به شكل عمودي متصور شد و يكي را زيرمجموعه ديگري قرار داد. حال مجموعه اين طيف
نه تنها خود را براي انتخابات مجالس شوراي اسلامي و خبرگان رهبري براي دو سال بعد آماده مي
كنند بلكه به «تحولات و تغييرات خاصي» نيز مي انديشند. البته نگاهي به گذشته ايران
نشان مي دهد كه در دو دوره زماني براي تاثيرگذاري سياسي از «جبهه» استفاده شده است
كه در هر دو دوره خواسته ها و اهداف اوليه و نهايي برآورده نشده است. ابتدا «جبهه
ملي» و ديگري «جبهه اصلاحات» كه به دلايل مختلف بخصوص گستردگي طيف هاي سياسي غير
همفكر دچار شكست شده است. موفقيت در «جبهه سياسي» نيازمند چسبندگي سياسي و اجتماعي
قابل توجه اي است كه ايجاد آن به راحتي ممكن است. اما هاشمي رفسنجاني سعي دارد در
اين برهه اين مسئله را به پيش ببرد ...
در هر صورت که اقای هاشمی پیش رود نتیجه ی آن پیروی از ش... است که امیدوارم خداوند به ایشان عنایت فرماید که خدای ناکرده خسر الدنیا والخره نگردد 
