جوان آنلاین: طرح ملی سامانه گرمسیری ایلام به عنوان یکی از بزرگترین و حیاتیترین پروژههای زیرساختی آبی در غرب ایران، مسیری را برای عبور از بحران مزمن کمآبی در دشتهای حاصلخیز استان ترسیم کرده است. این سامانه که با هدف اصلی انتقال آب از منابع مطمئن به اراضی کشاورزی تشنه طراحی شده، نه تنها یک پروژه عمرانی، بلکه یک استراتژی کلان برای تثبیت جمعیت، مقابله با بیابانزایی و تقویت امنیت غذایی منطقه محسوب میشود. با وجود پیشرفتهای قابل توجه در بخشهای انتقال آب، بهویژه در تونلها و خطوط اصلی، چالشهایی نظیر تأمین مستمر منابع مالی، مدیریت پیچیدگیهای اجرایی در مناطق کوهستانی و تضمین بهرهبرداری پایدار پس از اتمام ساخت، همچنان نیازمند نظارت دقیق و راهکارهای مدیریتی منسجم است. ارزیابیهای میدانی نشان میدهد که تکمیل این طرح میتواند زمینه را برای کشاورزی مدرن، اشتغالزایی مستقیم و معکوس کردن روند مهاجرت معکوس فراهم آورد.
دشتهای وسیع استان ایلام، بهویژه در مناطق گرمسیری و جنوب استان سالهاست که با چالشهای جدی کمبود آب مواجه بودهاند. پیشینه تاریخی منطقه نشان میدهد که وابستگی شدید به منابع آب سطحی و عدم مدیریت مؤثر روانآبها در کنار تغییرات اقلیمی، سبب شده است سطح سفرههای آب زیرزمینی به شدت افت کند.
بر همین اساس، طراحی و اجرای پروژه عظیم «سامانه گرمسیری» پاسخی مستقیم به این بحران است. این طرح شامل شبکهای پیچیده از سدها، تونلها، کانالهای انتقال و شبکههای توزیع که قرار است سالانه حجم قابلتوجهی از آب را به مزارع هدایت کند. آمارهای رسمی این پروژه نشان میدهد، هدفگذاری اولیه برای تأمین آب مورد نیاز دستکم ۵۵ هزار هکتار از اراضی کشاورزی درجه یک استان صورت گرفته که عمدتاً در شهرستانهای دهلران، هویزه و سایر مناطق گرمسیری قرار دارند.
دکتر علی محمدی، مدیرعامل شرکت آب منطقهای استان ایلام در این خصوص میگوید: «بخش اعظم چالش فنی ما مربوط به عبور از ارتفاعات و انتقال آب در مناطق صعبالعبور بود. با اتمام بخشهای عمده تونلها، اکنون تمرکز اصلی بر تکمیل شبکههای فرعی و ایستگاههای پمپاژ است تا اطمینان حاصل شود که عدالت در توزیع آب رعایت شده و هدررفت به حداقل برسد. موفقیت این طرح، وابستگی کشاورزان را از بارندگیهای فصلی سلب میکند.»
مهار آبهای مرزی
تأثیرات سامانه گرمسیری فراتر از افزایش تولید محصولات کشاورزی است. در ابعاد اجتماعی، دسترسی به آب پایدار، نیروی محرکه اصلی برای مقابله با مهاجرت معکوس خواهد بود. کشاورزان و دامدارانی که طی سالهای اخیر به دلیل خشکسالی مجبور به ترک زمینهای خود شده بودند با اطمینان از تأمین آب مورد نیاز به روستا و منطقه بازخواهند گشت.
مدیر طرح سامانه گرمسیری کشور، بر جنبههای اقتصادی این پروژه تأکید کرده و میگوید: «برآورد اولیه ما نشان میدهد که با اجرای کامل طرح، ارزش اقتصادی تولیدات کشاورزی در اراضی تحت پوشش حداقل سه برابر افزایش خواهد یافت. همچنین پیشبینی میشود که این طرح به صورت مستقیم و غیرمستقیم بیش از ۱۵ هزار فرصت شغلی پایدار در بخش زراعت، صنایع تبدیلی و خدمات مرتبط ایجاد کند.»
رضا باباخانی تصریح میکند: «از منظر امنیت آبی و ملی، این طرح در چارچوب استراتژی مهار آبهای مرزی ایران قرار میگیرد. انتقال آب مطمئن به مناطق داخلی از فشارهای ناشی از حقابه و نگرانیهای امنیتی در بخش کشاورزی مرزی میکاهد و به توسعه پایدار مناطق استراتژیک کمک میکند.»
چندی پیش استاندار ایلام در جلسه شورای اداری گفته بود که سامانه گرمسیری صرفاً یک طرح عمرانی نیست، بلکه یک طرح امنیتی- اجتماعی برای تضمین پایداری زیست در غرب کشور است. دولت عزم جدی برای تکمیل این پروژه دارد تا عدالت منطقهای محقق شود و ایلام بتواند نقش کلیدی خود را در تأمین نهادههای کشاورزی ایفا کند.
به رغم اهمیت حیاتی طرح، مسیر اجرای آن همواره با فراز و نشیبهای تأمین مالی همراه بوده است. پروژههای زیرساختی در مقیاس ملی، به دلیل تورم و نوسانات نرخ ارز، همواره با چالشهایی در زمینه بهروزرسانی برآورد هزینهها و تخصیص منابع مواجه هستند.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی ایلام، در تحلیلی از وضعیت تخصیص منابع میگوید: «بزرگترین مانع پیشرو، نوسانات تأمین اعتبارات تخصیصیافته در بودجههای سالانه بوده است. این نوسانات، زنجیره پیمانکاران را مختل کرده و منجر به تأخیرهایی در اجرای شبکههای توزیع تحت فشار و ایستگاههای پمپاژ شده است. ما نیازمند یک برنامه تأمین مالی چندساله و تضمینشده هستیم تا سرعت پیشرفت به سطح مطلوب برسد.»
حشمت عزیزان ادامه میدهد: «انتقال آب جدید اگر با مدیریت صحیح همراه نباشد، میتواند منجر به مشکلات جدیدی مانند شورشدن خاک در اراضی شود. این امر نیازمند سرمایهگذاری موازی در حوزه آب و خاک است.»
کارشناسان حوزه کشاورزی تأکید دارند که توزیع آب باید بر پایه الگوی کشت بهینه صورت گیرد. استفاده از روشهای نوین آبیاری تحت فشار مثل قطرهای و بارانی در کنار آب منتقل شده از سامانه اجباری است. هرگونه سستی در نوسازی سیستمهای آبیاری سنتی، بازدهی سرمایهگذاری عظیم انجامشده را به شدت کاهش خواهد داد.
لزوم هماهنگی بینبخشی
سامانه گرمسیری یک پروژه چندوجهی است که موفقیت آن در گرو همکاری نهادهای متعدد مانند وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، سازمان برنامه و بودجه و... قرار دارد. هماهنگی برای تخصیص حقابه، قیمتگذاری آب مصرفی کشاورزان و نظارت بر اجرای الگوی کشت، نیازمند یک ساختار مدیریتی یکپارچه است. بهرهبرداری پایدار صرفاً به معنای تأمین آب نیست، بلکه به معنای تضمین بازگشت سرمایه اجتماعی و اقتصادی طرح در بلندمدت است.
سامانه گرمسیری ایلام یک شاهکلید توسعه در غرب کشور است. تکمیل این پروژه، علاوه بر رفع بحران آب در دشتهای تشنه مسیر را برای تبدیل ایلام به یکی از قطبهای کشاورزی استراتژیک ایران هموار میسازد. موفقیت در این طرح، پایداری سکونت و امنیت غذایی را در مناطق مرزی تقویت میکند. چالش اصلی پیش رو، عبور موفق از مرحله اجرایی به فاز بهرهبرداری پایدار است که مستلزم تخصیص منابع مالی متعهدانه و اجرای همزمان اصلاحات ساختاری در سیستمهای آبیاری محلی خواهد بود. با نگاهی به پیشرفتهای صورتگرفته، چشمانداز آتی ایلام، تبدیلشدن به یک کانون تولید محصولات کشاورزی استراتژیک با اتکا به منابع آبی مطمئن و مدیریت شده است.
