جوان آنلاین: در شرایطی که فشارهای اقتصادی و اجتماعی، خانوادهها را تحتتأثیر قرار داده است، از نگاه جامعهشناسان، نقش فعال و مدیریتی زنان در خانواده نه تنها به پایداری روابط و کاهش فرسایش خانواده کمک میکند بلکه اثر مستقیم بر تاب آوری اجتماعی و موفقیت نسلهای آینده دارد. به گفته اکرم برزگرنفری، مدرس جامعهشناسی، زنان با صبوری و مدیریت منابع خانواده، هم آرامش روحی اعضای خانواده را حفظ میکنند و هم مسیر رشد اجتماعی و فرهنگی جامعه را هموار میسازند. او تأکید میکند، شبکههای زنانه از خویشاوندی و همسایگی گرفته تا گروههای داوطلبانه در بحرانها به عنوان چتری حمایتی عمل میکنند و انتقال ارزشها و هنجارهای مثبت را به نسلهای بعد تضمین میکنند. مشروح گفتوگو با این کارشناس را میخوانید.
از نگاه جامعهشناسی، چرا زنان در ایران محور اصلی تابآوری خانوادگی به شمار میروند و این نقش امروز چه جلوههای تازهای پیدا کرده است؟
به نظر میرسد حتی در شرایط کنونی جامعه، تشکیل خانواده در فرهنگ ما همچنان یک امر مثبت تلقی میشود. باید گفت خانواده هنوز به عنوان یک ارزش و یک هنجار مؤثر در موفقیت اجتماعی شناخته میشود. در دهه اخیر نیز دیدهایم، زنان پس از تشکیل خانواده، اگر بتوانند یک زندگی خانوادگی خوب، قوی و رو به رشد داشته باشند، معمولاً از نظر روحی و جسمی وضعیت بهتری نسبت به کسانی دارند که چنین ساختاری را تجربه نکردهاند. در جامعه ما ازدواج و تشکیل خانواده همچنان یکی از ارزشهای مهم و مثبت به شمار میآید.
در اینباره حتی پژوهشگران غربی نیز مطالعات مختلفی انجام دادهاند. چند سال پیش کتابی از خانم «ای. برنش دات» منتشر شد که حاصل حدود ۱۰ سال پژوهش او و گروهش بود. عنوان کتاب «چگونه غرب واقعاً خدا را از دست داد» است. نویسنده در همان بخشهای اولیه تأکید میکند یکی از اصلیترین دلایل این وضعیت، کمرنگشدن جایگاه خانواده در بستر جامعه غربی است. او در بررسیهای دهههای مختلف قرن بیستم نشان میدهد، با کاهش ازدواج، سست شدن روابط عاطفی و جایگزینی روابط آزاد، محور اصلی این تغییرات زنان هر جامعه هستند. بر اساس این مطالعات، وقتی مسئولیتهای مادری و همسری کمرنگ میشود، معنویت و تابآوری اجتماعی نیز کاهش پیدا میکند. به همین دلیل لازم است اندیشمندان و نخبگان ما نیز این موضوعات را با نگاه علمی بررسی کنند. هدف صرفاً بیان شعار یا تأکید بر نکات منفی جوامع دیگر نیست. همانطور که گفته میشود شعار از شعور برمیخیزد، اما نگاه ما باید تحلیلی، تحقیقی و مبتنی بر واقعیت جامعه خودمان باشد. وقتی در آثار پژوهشگران غربی چنین مباحثی مطرح میشود، طبیعی است ما نیز باید با دقت بیشتری جامعه خود را مطالعه کنیم. این موضوع میتواند محور پژوهشها، مقالات و فعالیت پژوهشگاهها و مؤسسات مطالعات زنان باشد.
تابآوری زنان در برابر مشکلات معیشتی و فشارهای اقتصادی چگونه به پایداری ساختار خانواده و جلوگیری از فرسایش روابط خانوادگی کمک میکند؟
زنان به دلیل صبوری که دارند، از گذشتههای دور توانستهاند فشارهای اقتصادی را تحمل کنند. این موضوع را در تجربههای زیسته قدیمیها، در تاریخ و حتی در رمانها میتوان دید. بهطور مشخص، زنان در جوامع شرقی صبورند و میتوانند بسیاری از مشکلات را تحمل کنند، اما در عین حال عزت و آبروی خانواده را حفظ کنند. مصداقهای جدید این صبوری را میتوان در شغلهایی دید که زنان به عهده میگیرند. از کارهای کارشناسی گرفته تا مدیریت اجرایی، پزشکان و متخصصان علوم مختلف، دقت نظر زنان همواره مورد توجه متخصصین بوده است. این دقت نظر نه تنها توانمندی و اراده آنها را نشان میدهد بلکه نیازمند صرف زمان و انرژی زیادی است.
در بسیاری از خانوادههای ایرانی، زنان با مهارتهای مختلفی که از گذشته داشتهاند، مانند خیاطی یا گلدوزی، به کسب درآمد میپردازند. این تجربه به آنها کمک میکند، تا در مدیریت مخارج خانواده دقت و مسئولیتپذیری بیشتری داشته باشند. علاوه بر این، در سبک زندگی شرقی و به ویژه در ایران، خانواده محور زندگی زنان است. وقتی این مدار مورد توجه علمی و تحقیقاتی قرار میگیرد، میبینیم خانوادههایی که زنان در آنها نقش فعالی در مدیریت و تربیت دارند، در آینده موفقتر عمل میکنند و کمتر با فرسایش یا شکست مواجه میشوند. تابآوری زنان دو بعد اصلی دارد، یکی صبوری و توان تحمل فشارها و دیگری مدیریت مخارج و توانایی تقسیم و اداره هزینهها به عنوان مدیر خانواده به نحو مطلوب.
شبکههای زنانه از خویشاوندی و همسایگی تا هیئتها و گروههای داوطلبانه چگونه در بحرانهای امروز نقش چتر حمایتی برای خانوادهها دارند؟
شبکههای زنانه از فرم همسایگیهای قدیمی، مسئله خویشاوندی تا گروههای دوستان و جمعهایی که زنان تشکیل میدهند، همواره مورد توجه بوده است. در ۵۰ سال اخیر، تغییرات چشمگیری در فعالیتهای زنان رخ داده و عرصه فعالیتهای آنها گستردهتر و متنوعتر شده است. این تغییرات را میتوان در مقالات، تصاویر و حتی رمانها مشاهده کرد. بررسی نقش تشکلها و جمعهای زنانه در دههها و مقاطع مختلف تاریخی، به ویژه در بحرانها، اهمیت زیادی دارد. به عنوان مثال، نقش زنان در تحریم تنباکو، دوران مشروطه، جنگ هشت ساله ایران و عراق و حتی جنگ کوتاه اخیر، نشان میدهد، زنان میتوانند در انتقال هنجارها، ارزشها، سبک زندگی و آرمانها به فرزندان، نقش مهم و تأثیرگذاری ایفا کنند. در گذشته نیز مادران با لالاییها، متلها و داستانها نقش انتقالدهنده ارزشها و هنجارها را بر عهده داشتند. در شرایط تعادل و حتی زمانی که آرامش مختل میشد، زنان ستون اصلی نگهداری آرامش و آسایش خانواده بودند. حتی در دهههای اخیر، زنان حاضرند سختیهایی را تحمل کنند تا خانواده آرامش خود را حفظ کند. البته همه زنان یا همه خانوادهها چنین نیستند ولی وجه غالب این است که زنان، تقویتکننده روحیه مردان و محل آرامش کودکان، نوجوانان و جوانان هستند و نقش محوری و فعال در زندگی خانواده دارند. بررسی جامعه شناسانه این نقشها اهمیت زیادی دارد. وقتی از موفقیت دانشآموزان یا دانشجویان صحبت میکنیم، باید ببینیم این افراد در چه خانوادههایی پرورش یافتهاند. تحقیقات انجام شده ازسوی هیئتهای مختلف از کشورهای شرقی و غربی نشان داده است خانوادهها، به ویژه نقش مادر، پایه و اساس موفقیتهای فردی و اجتماعی هستند. حتی در مدارس دولتی و دانشگاههای سراسری که امکانات محدودی دارند، دانشآموزان و دانشجویان موفق از خانوادههای پرورش یافته در مدار خانواده بیرون آمدهاند و این نشاندهنده اهمیت سرمایه اجتماعی و عاطفی خانواده است.
چگونه میتوان با بررسی تجربیات زنان و خانوادههای موفق و همراهی همدلانه با جوانان، مهارتها و تابآوری آنها را افزایش داد و مسیر رسیدن به موفقیت و حل بحرانهای اجتماعی و اقتصادی را برای نسلهای حاضر و آینده هموار کرد؟
در پاسخ سؤالات قبلی گفته شد، برای انتقال امید و آرامش روحی و عاطفی، باید زنان موفق و خانوادههای موفق را به خوبی توصیف کنیم و علل موفقیت آنها را بررسی کنیم. این افراد باید در رسانهها انعکاس پیدا کنند تا نشان دهند یک جامعه چگونه توانسته با بحرانها و آسیبهای مختلف کنار بیاید و توانمندیهای خود را پرورش دهد. این موضوع در عرصه کارآفرینی نیز مشهود است، وقتی فردی با اراده، انگیزه و پشتکار قابلتوجهی به موفقیت میرسد، میتوان از تجربه او درس گرفت. این تجربهها، به ویژه در حوزه زنان و مادران، نشان میدهد، خانوادهها چگونه میتوانند نقش محوری و پایگاه اصلی تربیت و موفقیت را ایفا کنند. تولید محتوا در رسانهها، سریالها و برنامههای اجتماعی میتواند به جوانان اطمینان خاطر دهد مسیر موفقیت قابل تکرار است و آنها میتوانند راهحلها و شیوههای مختلفی را امتحان کنند. برای این کار، همراهی همدلانه با جوانان، بررسی آرزوها و اهداف آنها و توجه به تفاوتنسلهای مختلف ضروری است. این همراهی کمک میکند تابآوری و تحمل جوانان افزایش یابد و آنها در مسیر موفقیت صبور و پایدار باشند، نه اینکه بخواهند سریعاً نتیجه بگیرند و درآمد قابل توجهی کسب کنند.
یکی از نقاط ضعف کتابهای درسی ما، کمبود آموزش مهارتهای عملی و اجتماعی است. کتابها بیشتر دانشی هستند و کمتر به مهارتهایی مانند برقراری ارتباط، صبوری، حل مشکلات، موفقیت در برابر ناتوانیها و مواجهه با بحرانهای اجتماعی و اقتصادی میپردازند.
همچنین یکی از مهمترین ابزارها در این مسیر، رسانه است که میتواند هنجارها و ارزشها را منتقل و حتی هنجارهای جدید ایجاد کند. در رسانههای غربی، این کار به طور گسترده و غیرمستقیم انجام میشود؛ یعنی به جای خطاب مستقیم به مخاطب، با روشهای هنری و داستانمحور، سبک زندگی و ارزشها را معرفی و تبلیغ میکنند و پیامدهای آن را دقیق دنبال میکنند. ما نیز در ایران میتوانیم از دانشگاهها و مراکز مطالعات زنان بهره ببریم. نمونهای از این اقدامات، تأسیس پارکهای بانوان در دهه گذشته بود. این فضاها امکان حضورجمعی، ورزش و فعالیتهای اجتماعی را برای زنان فراهم کرد و روحیه و احساس دیدهشدن آنها را تقویت کرد. اگر چنین اقداماتی را گستردهتر کنیم و به رسانهها هم منتقل کنیم، میتوانیم تأثیر بیشتری داشته باشیم. رسانهها میتوانند نمونههای موفق زنان و خانوادهها را نشان دهند، سبکهای نوآورانه زندگی زوجهای جوان را معرفی کنند و تجربیات تربیتی و فکری آنها را با دیگران به اشتراک بگذارند. برنامههایی مانند «مامانها» که فارغالتحصیلان را گرد هم میآوردند تا درباره بازیها و آموزش فکری کودکان صحبت کنند، نمونه موفقی بود که علاقهمندان زیادی داشت، اما ادامه نیافت. چنین برنامههایی باید ادامهدار شوند، بودجه و حمایت مشخص داشته باشند و فقط محدود به یک شبکه یا کانال خاص نباشند.
