جوان آنلاین: منصوره سادات مرتضوی، مدیر پژوهشکده زن و خانواده، مدرس دانشگاه، پژوهشگر تعلیم و تربیت، رسانه و زنان در گفت‌و‌گو با «جوان» می‌گوید: برای بازگشت به جایگاه مؤثر، خانواده باید نقش مشاور آگاه، شنونده فعال و همراه عاطفی را ایفا کند نه داور قضاوتگر. خانواده‌ای که در تصمیم‌گیری‌های نوجوان و جوان امروز نقش تسهیلگر داشته باشد، در ذهن نسل جدید نه‌تنها قید نیست، بلکه پشتوانه‌ای قدرتمند خواهد بود؛ متن گفت‌و‌گو به شرح زیر است.
خانواده در دهه‌های جدید شاهد چه تحولاتی بوده است؟
تحولات خانواده در دهه‌های اخیر در تمام نقاط جهان نگاه‌های اندیشه‌ورزان را به خود معطوف کرده و خانواده اصلی‌ترین و پایه‌ای‌ترین نهاد جامعه را نیز به چالش‌هایی دچار کرده است؛ از طرفی وجود و تداوم بقای خانواده و از طرف دیگر ایفای نقش اخلاقی خانواده به ویژه در انتقال ارزش‌های متعالی انسانی به نسل‌های بعد از چالش‌های خانواده امروز است. جامعه ما افزون بر آنکه به تبع جامعه جهانى مسیر تحولات رامى پیماید، ضرب آهنگ تحولات در آن در پاره‌اى زمینه‌ها، تندتر و رساتر شنیده مى‌شود. این تغییرات، به ویژه در سال‌هاى اخیر توجه بسیاری از کارشناسان را به خود معطوف ساخته و موضوع بررسى ارتباط تحول در الگوى روابط خانوادگى و تغییر در الگوى مصرف کالاهاى فرهنگى، مهم و از مباحث حوزه مطالعات فرهنگی است. خانواده مهم‌ترین و اولین جایگاه حضور انسان بعد از تولد و حتی در دوران جنینی قلمداد می‌شود که نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری شخصیت و ویژگی‌های فردی و اجتماعی او دارد. خانواده به عنوان نهادی اجتماعی به نوعی، ساختار شخصیت اجتماعی فرد را تعیین می‌کند و او را برای حضور در اجتماعات بزرگ‌تر مهیا می‌سازد. امید که در نظام حکمرانی حلقه وصل خانواده با نظام تربیت فرهنگ و سایر وجوه رسمی به درستی شکل گیرد.
خیلی از الگو‌های ذهنی نسل جوان امروز از فضای مجازی می‌آید نه خانواده. در این میان خانواده ایرانی چقدر توانسته برای جوان خود هویت‌ساز بماند؟
در دهه‌های اخیر، شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی به اصلی‌ترین منبع الگو‌های فکری، سبک زندگی و حتی نظام ارزشی نسل جوان تبدیل شده‌اند. این فضا‌ها با ارائه تصاویری جذاب، اما گاه سطحی و غیرواقعی، جای خانواده را در شکل‌دهی به هویت جوانان تنگ کرده‌اند. با این حال، خانواده ایرانی همچنان می‌تواند هویت‌ساز بماند؛ به شرط آنکه از الگوی سنتی صرف خارج شده و به بازتعریف نقش خود در عصر رسانه‌ها بپردازد. در تربیت اسلامی، خانواده نخستین نهاد هویت‌ساز است، زیرا تربیت از درون خانواده آغاز می‌شود: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکمْ وَأَهْلِیکمْ نَارًا» (تحریم/۶)
بر اساس این آیه، وظیفه اصلی والدین، مراقبت تربیتی از فرزندان است، نه فقط تأمین مادی آنها. امروزه با سلطه فضای مجازی، خانواده اگر تنها ناظر یا منفعل باشد، این وظیفه از آن سلب می‌شود، اما اگر خانواده با روش‌هایی، چون گفت‌وگوی محبت‌آمیز، انتقال روایی ارزش‌ها (مثل داستان‌های اهل بیت) و ایجاد پیوند احساسی با مفاهیم دینی و ملی، فرزندان را هدایت کند، همچنان می‌تواند مرجع هویتی اصلی آنان باشد. خانواده‌ای که با فرزندانش گفت‌و‌گو می‌کند، روایت‌های هویتی خود را در قالب‌های جذاب همچون ویدئو، پادکست و شبکه‌های اجتماعی بازتولید می‌کند و به تجربه زیسته فرزند احترام می‌گذارد و می‌تواند رقیبی قدرتمند برای فضای مجازی باشد نه قربانی آن.
گویا خانواده در ذهن برخی جوانان تبدیل به یک «بار اضافی» یا «قید و بند» شده، نه یک مأمن یا آرامشگاه. نقش خانواده در تصمیم‌سازی‌های کلان جوانان چه جایگاهی دارد؟
تبدیل‌شدن خانواده از یک پناهگاه به یک قید، نتیجه مستقیم ضعف در برقراری ارتباط مؤثر و ناتوانی در درک جهان ذهنی نسل جدید است. نسل Z و آلفا در معرض حجم عظیمی از داده‌ها و گزینه‌ها قرار دارند و اگر خانواده صرفاً در جایگاه ناظر یا کنترل‌گر بایستد، از صحنه تصمیم‌سازی‌های کلان حذف خواهد شد. برای بازگشت به جایگاه مؤثر، خانواده باید نقش مشاور آگاه، شنونده فعال و همراه عاطفی را ایفا کند، نه داور قضاوتگر. خانواده‌ای که در تصمیم‌گیری‌های نوجوان و جوان امروز نقش تسهیلگر داشته باشد، در ذهن نسل جدید نه‌تنها قید نیست، بلکه پشتوانه‌ای قدرتمند خواهد بود.
در شرایط پرتنش و تغییرات سریع اجتماعی امروز، نقش خانواده در حفظ سلامت روان اعضا چگونه تعریف می‌شود؟
در جهان متلاطم پرشتاب امروز، خانواده تنها نهاد پایداری است که می‌تواند مأمنی روانی برای اعضایش فراهم کند. اگر خانواده بتواند محیطی عاری از سرزنش، تنش‌های اضافی و فشار‌های مقایسه‌ای ایجاد کند، به مهم‌ترین منبع تنظیم هیجانی تبدیل خواهد شد. آگاهی والدین از مفاهیم روان‌شناسی مثبت‌گرا، مهارت‌های ارتباطی، گوش‌دادن همدلانه و تقویت تاب‌آوری در اعضای خانواده، ابزار‌هایی کلیدی برای حفظ سلامت روان است. همچنین وقت‌گذرانی کیفی، تمرکز بر نقاط قوت اعضا و ایجاد فرصت ابراز احساسات نقش مهمی در این مسیر ایفا می‌کند. از مهم‌ترین ویژگی‌های خانواده پویا، توانایی برقراری ارتباط درست و صمیمانه میان اعضای خانواده است که از ضرورت‌های امروز این نهاد یعنی سلول اصلی جامعه می‌باشد که متأسفانه مورد غفلت واقع شده است.
با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی کنونی، چطور می‌توان خانواده‌ها را در برابر استرس‌های مالی و اجتماعی تقویت کرد تا روابط سالم و صمیمانه حفظ شود؟
مهم‌ترین راهکار، بازتعریف منابع قدرت درون خانواده است. به‌جای تکیه بر درآمد بالا یا امکانات مادی، باید بر «سرمایه ارتباطی» تمرکز کرد: اعتماد، صداقت، همدلی و گفت‌وگوی سازنده. خانواده‌هایی که شفاف درباره چالش‌های مالی صحبت می‌کنند، تصمیمات اقتصادی را به‌صورت جمعی می‌گیرند و الگوی مصرف معقول را با مشارکت فرزندان آموزش می‌دهند، کمتر دچار فروپاشی می‌شوند. همچنین آموزش مدیریت منابع، اولویت‌بندی نیاز‌ها و همدلی در سختی‌ها، سپری مقاوم در برابر تنش‌های بیرونی خواهد بود. اگر خانواده، «معنویت»، «همکاری» و «قناعت» را فرهنگ کند، بحران‌های اقتصادی را نیز به فرصت رشد تبدیل خواهد کرد.
خانواده‌های امروزی چطور می‌توانند فرهنگ گفت‌و‌گو و حل تعارض را در نسل‌های جدید به شکل مؤثر توسعه دهند؟
فرهنگ گفت‌و‌گو، آموختنی است و از طریق تجربه، مشاهده و تمرین در خانواده منتقل می‌شود. نسل‌های آلفا و Z با مفاهیمی، چون ارتباطات غیرخشونت‌آمیز، حل مسئله جمعی و زبان هیجانی آشنا هستند، اما در محیط خانه اغلب الگویی متضاد می‌بینند. خانواده‌ها باید فضای گفت‌و‌گو بدون ترس از قضاوت فراهم، زمان مشخصی برای «شنیدن بدون واکنش» داشته باشند و به جای تحکم، مهارت «بازتاب‌دادن احساس» را تمرین کنند. بازی‌های گفت‌و‌گو محور، جلسات خانوادگی و مشاوره پیشگیرانه نیز ابزار‌هایی مؤثر در این مسیرند. در سیره امیرالمؤمنین (ع) و حضرت زهرا (س)، گفت‌و‌گو با فرزندان نه‌تنها رایج، بلکه پایه تربیت بود. امام سجاد (ع) در رساله حقوق، «حق فرزند» را گوش دادن، آموزش و محبت دانسته‌اند. نکته مهم این است که گفت‌و‌گو به معنای نداشتن اختلاف نیست، بلکه از نشانه‌های خانواده پویا این است که می‌توانند روی اختلافات‌شان به آرامی صحبت کنند.
با توجه به روند جهانی شدن و تغییرات فرهنگی، چگونه می‌توان ارزش‌های خانوادگی ایرانی- اسلامی را حفظ کرد بدون آنکه خانواده از روزآمدی باز بماند؟
چالش اصلی این نیست که ارزش‌های خانوادگی تغییر نکنند، بلکه این است که این ارزش‌ها چطور می‌توانند در قالبی روزآمد و قابل درک برای نسل جدید بازتعریف شوند. ارزش‌هایی، چون احترام، قناعت، وفاداری و مسئولیت‌پذیری اگر با زبان امروز بازگو شوند، همچنان مقبولند. جامعه‌ای که از ابزار‌های هنری، رسانه‌ای و فناورانه برای روایت این ارزش‌های خانواده بهره می‌برند، می‌توانند فرهنگ خود را ماندگار کنند بدون اینکه از تحولات جهانی عقب بمانند. مهم‌ترین اصل، تبدیل ارزش‌ها به تجربه ملموس است، نه صرفاً شعار. برای حفظ ارزش‌های اسلامی در خانواده نباید تنها به تذکر و نصیحت بسنده کرد، باید از هنر، بازی، شعر و خاطره برای انتقال ارزش استفاده کرد. والدین باید خود عامل باشند، چون کودک بیشتر از «سخن»، از «رفتار» می‌آموزد.
