جوان آنلاین: هر چند کاهش ۷ درصدی رشد جمعیت در سال ۱۴۰۳ نسبت به ۱۴۰۲ خودش گویای بخش مهمی از واقعیت‌های جمعیتی کشور بود، اما تفسیر مبسوط‌تر این ماجرا را در همایش روز ملی جمعیت از زبان دبیر ستاد ملی جمعیت و معاون اجرایی رئیس‌جمهور شاهد بودیم؛ اینکه بر اساس یک پیمایش ملی، ۷۷ درصد از زوجین در سنین باروری تمایلی به فرزندآوری نداشته‌اند و نرخ باروری به ۴۴/۱ کاهش پیدا کرده و از نرخ جایگزینی یعنی ۱/۲ و به باور برخی جمعیت‌شناسان ۵/۲ فاصله معناداری دارد. باروری سطح جانشینی، طبق تعریف عبارت است از سطحی از باروری مورد نیاز که جمعیت قادر باشد خود را جایگزین کند. در چنین شرایطی و درست در روز ملی جمعیت، اما همچنان سیاسی‌کاری بر نگاه علمی و کارشناسی غلبه دارد و معاون اجرایی رئیس‌جمهور و رئیس ستاد ملی جمعیت که خودش از پایه‌گذاران غربالگری است، در حالی از حذف غربالگری در قانون جوانی جمعیت انتقاد می‌کنند که به گفته رئیس فراکسیون جمعیت مجلس در قانون جوانی جمعیت غربالگری نه فقط حذف نشده، بلکه ضابطه‌مند شده و حتی تحت حمایت بیمه هم قرار گرفته‌است!
اوضاع جمعیتی کشورمان چندان مساعد نیست. چند سالی می‌شود نرخ رشد جمعیت کمتر از حد جانشینی است و آمار‌های جمعیتی هشدار می‌دهند باید به حال جمعیت فکری کرد. بر همین اساس هم به پیشنهاد سازمان ثبت احوال کشور و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۳۰ اردیبهشت مصادف با روز ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت از سوی مقام معظم رهبری به عنوان روز ملی جمعیت در تقویم رسمی کشور به ثبت رسید تا توجه مسئولان و سیاست‌گذاران جامعه را بیشتر به سیاست‌های جمعیتی کشور معطوف دارد. روز گذشته هم به همین مناسبت همایشی برگزار شد تا آمار و ارقام جمعیتی یک‌بار دیگر از تریبونی دیگر بیان شود و هشدار‌های لازم به گوش دست اندرکاران برسد؛ تریبونی که البته با چاشنی نگاه‌های سیاسی همراه بود.
زنگ خطر جدی
جعفر قائم پناه، معاون اجرایی رئیس‌جمهور یکی از سخنرانان همایش روز ملی جمعیت بود که با اشاره به کاهش نرخ باروری به ۴۴/۱ از سیاست ممنوعیت و محدودیت در غربالگری جنین انتقاد کرد.
قائم پناه به آمار و ارقام جمعیتی اسناد کرد و افزود: «آمار سال گذشته تحول جدی در سیاست‌ها و نگرش‌ها را نمایان می‌کند. نرخ باروری کل به ۴۴/۱ کاهش یافته‌است، در حالی که برای حفظ تعادل جمعیت، این نرخ باید حداقل ۱/۲ باشد. تعداد تولد‌ها به زیر یک میلیون نفر در سال کاهش‌یافته و به ۹۷۹ هزار تولد رسیده که نسبت به سال ۱۴۰۲ حدود ۴/۷ درصد کاهش را نشان می‌دهد. آماری که برای نخستین‌بار در تاریخ معاصر کشورمان رقم خورده و زنگ خطری جدی محسوب می‌شود.»
از نگاه معاون اجرایی رئیس‌جمهور این آمار‌ها نشان‌دهنده ورود به کاهش جمعیت مولد و حرکت به سوی سالخوردگی جمعیت است؛ روندی که اگر متوقف نشود آثار مخرب آن در دهه‌های آینده غیرقابل جبران خواهد بود. وی گفت: هم اکنون ۴/۱۰ درصد جمعیت را سالمندان تشکیل می‌دهند که در ۲۵ سال آینده به ۵/۲۶ درصد خواهد رسید و در آن زمان به سالمندترین کشور منطقه تبدیل خواهیم شد.
به گفته قائم‌پناه مهم‌ترین عامل در تصمیم‌گیری خانواده برای فرزندآوری امید به آینده است.
انتقاد معاون اجرایی رئیس‌جمهور از محدودیت غربالگری
معاون اجرایی رئیس‌جمهور با بیان اینکه از مهم‌ترین مأموریت‌های دولت برطرف کردن موانع و تقویت وفاق و انسجام در کشور است، گریزی هم به انتقاد از بحث غربالگری در قانون جوانی جمعیت زد و خاطرنشان کرد: «رشد و جوانی جمعیت در یک محیط منسجم و همدل محقق می‌شود و در عین حال مهم است در مسیر سیاست‌های جمعیتی از رویکرد‌های غیرعلمی و ضدعلمی فاصله بگیریم.»
وی با انتقاد از اینکه در گذشته به نام افزایش جمعیت، گاهی راهکار‌هایی آزموده یا پیشنهاد شد که نه‌تنها کمکی به بهبود وضع جمعیتی نکرد، بلکه می‌توانست آسیب‌های جدی به سلامت مادران وارد کند، توضیح داد: «برخی در سال‌های اخیر با هدف افزایش فرزندآوری به دنبال محدودیت یا ممنوعیت غربالگری جنین بودند، رویکردی که کاملاً مغایر با اصول علمی پزشکی و حقوق بنیادین خانواده‌هاست. چنین سیاست‌هایی نه‌تنها به افزایش جمعیت کمک نمی‌کند بلکه با تحمیل هزینه به خانواده‌ها اثر معکوس دارد.»
از نگاه قائم‌پناه تجربه نشان داده که سیاست‌های اجرایی جمعیت در جهت افزایش و کاهش محکوم به شکست است و باید آحاد افراد جوان در سن باروری باور کنند که داشتن فرزند یک نیاز و ضرورت فیزیولوژیک و انسانی است. سیاست‌های جمعیتی مؤثر آنهایی هستند که با احترام به حقوق خانواده‌ها و تشویق به فرزندآوری از طریق بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی صورت می‌گیرد.
وی تأکید کرد: «غربالگری‌های استاندارد، مشاوره‌های ژنتیک و حمایت اجتماعی و اقتصادی از خانواده‌ها هم سلامت خانواده‌ها را تضمین می‌کند و هم مشوق فرزندآوری است.»
غربالگری حذف و محدود نشده
در برابر اظهارات معاون اجرایی رئیس‌جمهور درباره انتقاد از ممنوعیت و محدودیت غربالگری این سؤال شکل می‌گیرد که آیا قانون جوانی جمعیت غربالگری را محدود و ممنوع کرده‌است؟ هر چند این سؤال قبل‌تر از سوی طراحان این قانون پاسخ داده شده، اما برای پاسخ مجدد به آن به سراغ فاطمه محمد بیگی، رئیس فراکسیون جمعیت مجلس می‌رویم و این موضوع را یک بار دیگر از او جویا می‌شویم. وی با تأکید بر اینکه من مسئول کمیته سقط و غربالگری قانون جوانی جمعیت بودم و خودم هم پزشک هستم، می‌گوید: «مگر یک پزشک دنبال تولد نوزادان ناقص است؟»
به گفته محمد بیگی، قانون جوانی جمعیت غربالگری را بیمه کرد، اما دولت این قانون را اجرایی نمی‌کند! از سوی دیگر در قانون جوانی جمعیت غربالگری حذف نشده بلکه به شکلی علمی‌تر و با تشخیص متخصص اجرایی می‌شود، چون قبلاً با تجویز ماما‌ها انجام می‌شد. رئیس فراکسیون جمعیت مجلس در گفتوگو با «جوان» تأکید می‌کند: «ما این را کاملاً بر اساس نظر متخصصان نوشتیم. در دنیا فقط دو کشور ترکیه و ایران غربالگری بالا‌ی ۹۰ درصد داشتند و ما ۹۶ درصد از بارداری‌ها را غربالگری می‌کردیم. ما با ۴۰، ۵۰ کشور دنیا مقایسه کردیم و دیدیم کشور‌های دیگر بین ۳۰ تا ۵۰ درصد غربالگری دارند که بر اساس نیاز و تشخیص پزشک انجام می‌شود. در قانون جوانی جمعیت هم بر همین اساس یا بر مبنای درخواست پدر و مادر غربالگری انجام می‌شود و ما مشکلی برای غربالگری نداریم.»
به گفته وی غربالگری آنقدر دچار چالش شده‌بود و از مسیر خودش خارج و تبدیل به تجارتی درباره جنین شده‌بود. علاوه بر این درصد خطای آزمایشات غربالگری بین ۱۶ تا ۲۸ درصد بود که موجب می‌شد جنین‌های زیادی به اشتباه سقط شوند. طبیعی بود که کمیسیون بهداشت و اصل ۹۰ به این مسئله ورود کردند تا غربالگری ساماندهی شده و آزمایشگاه‌ها کیفیت خودشان را ارتقا دهند. بنابراین غربالگری حذف یا محدود نشده بلکه منطقی و تخصصی شده‌است.
محمد بیگی تصریح می‌کند: «غربالگری نباید تجاری شود، این یک امر کاملاً علمی و تخصصی است که باید توسط متخصصان و درخواست پدر و مادر انجام شود. در قانون جلوی اجبار و اکراه به غربالگری گرفته شد.
ضمن اینکه قطعاً بیماری‌های فامیلی ژنتیکی، بیماری‌های پدر و مادر همه اینها در سامانه غربالگری سالم در قانون جوانی جمعیت ذکر شده و فقط جلوی سقط‌های ناشی از خطا‌های مثبت کاذب گرفته شد. بنابراین به نظر می‌رسد این‌گونه اظهار‌نظر‌ها بیشتر رنگ و بوی سیاسی داشته باشد.»
تمایل ۲۹ درصدی به فرزندآوری
مرضیه وحیددستجردی، دبیر ستاد ملی جمعیت هم که پیش از این از مدافعان غربالگری بود، اگر چه در همایش روز ملی جمعیت بحث غربالگری را پیش نکشید، ولی پیش از این، درباره حذف غربالگری در قانون جوانی جمعیت انتقاد کرده‌بود. دستجردی در همایش روز ملی جمعیت با تأکید بر جهانی بودن معضل کاهش جمعیت گفت: «امروز دو سوم کشور‌های جهان در مسئله جمعیت، به زیر سطح جایگزینی رسیده‌اند. سطح جایگزینی به این معناست که باید ۱/۲ فرزند به ازای هر زن در سن باروری وجود داشته باشد.»
به گفته وی در ۳۰ سال آینده، ۱۳۰ کشور از سطح جایگزینی پایین‌تر می‌آیند و رشد جمعیت آنها منفی می‌شود؛ یعنی تعداد مرگ‌ومیر در این کشورها بیشتر از تعداد موالید خواهد بود.
دستجردی با تأکید بر اینکه کشور ما نیز حدود یک ربع قرن است که زیر سطح جایگزینی قرار دارد، به پیمایش ملی «تمایلات ایرانیان به فرزندآوری» که اخیراً انجام شده، اشاره و تصریح کرد: «در این پیمایش، میزان تمایل زنان و مردان متأهل در سنین باروری (۲۰ تا ۵۰ سال) به فرزندآوری پرسیده شد و ۷/۷۷ درصد از پاسخ‌گویان گفته‌اند تمایلی به فرزندآوری ندارند، درحالی‌که ۳/۲۹ درصد اظهار داشته‌اند که تمایل دارند.» به گفته دبیر ستاد ملی جمعیت پاسخ‌گویان در این پیمایش، درباره علت عدم تمایل به فرزندآوری اظهار کردند که نگران تأمین آینده فرزندان هستند. مشکلات اقتصادی، نبود درآمد کافی، نداشتن مسکن و فضای مناسب، از دلایل اصلی این عدم تمایل عنوان شده‌است.
وی تأکید کرد: «از همین گروه ۷/۷۷ درصد که مخالف فرزندآوری بودند، سؤال شد که شما برای سه تا پنج سال آینده تمایل به فرزندآوری دارید؟ تقریباً ۴۱ درصد اعلام کردند که تمایل دارند، بنابراین باید برای ۴۱ درصد برنامه داشته‌باشیم.»
به گفته دستجردی در یک نظرسنجی، از افراد پرسیده شد که از کدام سیاست‌های تشویقی فرزندآوری (مانند تسهیلات خودرو و زمین) استفاده کرده‌اند. حدود ۱۵ درصد پاسخ دادند که استفاده کرده‌اند و ۸۵ درصد استفاده‌ای نداشته‌اند.
از نگاه دبیر ستاد ملی جمعیت باید روی میزان ازدواج جوانان تمرکز کنیم. متأسفانه در قوانین جمعیتی بر موضوع ازدواج تأکید و تمرکز ویژه‌ای نشده‌است. یکی دیگر از دلایل عدم توفیق ما در جوانی جمعیت، این بوده که اکثر مشوق‌ها در فرزند سوم به بعد است.
وی با بیان اینکه اعتبارات و بودجه‌های کشور محدود است و ما باید این اعتبارات محدود را با هدفگذاری و اولویت بخشی مناسب توزیع کنیم، تأکید کرد: «پنجره جمعیتی در سال ۱۴۲۵ بسته می‌شود و باید تا قبل از آن اولویت بخشی به برنامه‌ها را مورد توجه قرار دهیم. ما افزایش کمی جمعیت را مهم می‌دانیم، اما در کنار آن باید افزایش کیفی جمعیت را نیز داشته‌باشیم و بر سلامت نوزاد در هزار روز اول زندگی تمرکز کنیم.»
