جوان آنلاین: تصور کنید هر روز میلیون‌ها تن زباله در سراسر کشور تولید می‌شود؛ زباله‌هایی که نه‌تنها زمین را آلوده می‌کنند، بلکه خسارت‌های جبران‌ناپذیری به اقتصاد، سلامت عمومی و منابع طبیعی وارد می‌کنند. طبق آمار رسمی، ۱۰۷ هزار میلیارد تومان خسارت زیست‌محیطی ناشی از پسماند‌ها در سال ۱۴۰۳ برآورد شده‌است، اما این فقط یک عدد نیست؛ این رقم نشان‌دهنده بحران بزرگی است که اگر به آن توجه نشود، آینده‌ای تاریک برای محیط‌زیست و زندگی شهری رقم خواهد خورد.
ما در جهانی زندگی می‌کنیم که هر تکه پلاستیک یا زباله‌ای که امروز دور ریخته شود، شاید صد‌ها سال دیگر همچنان در طبیعت باقی بماند، اما آیا این بحران، یک سرنوشت اجتناب‌ناپذیر است؟ یا می‌توان با تغییرات جدی، مسیر را اصلاح کرد؟
زنگ خطر پسماند در کشور
مدیریت صحیح پسماند یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های جهانی است، اما در ایران این مسئله کمتر مورد توجه قرار گرفته و به دلیل نبود سیاست‌های پایدار، وضعیت پسماند در شهر‌های بزرگ به مرز بحران رسیده‌است. روند افزایش تولید زباله، عدم‌تفکیک زباله در مبدأ، دفن غیراصولی پسماند‌ها و ضعف زیرساخت‌های بازیافت، از جمله چالش‌هایی هستند که موجب خسارت‌های اقتصادی، بهداشتی و زیست‌محیطی شده‌اند.
بر اساس تحقیقات انجام‌شده در کشور‌های توسعه‌یافته، مدیریت صحیح پسماند می‌تواند تا ۶۰درصد از هزینه‌های مربوط به تخریب محیط‌زیست را کاهش دهد. این موضوع نشان می‌دهد که ناتوانی در کنترل پسماند فقط یک معضل زیست‌محیطی نیست، بلکه یک مشکل اقتصادی و اجتماعی نیز هست.
خسارت ۱۰۷ همت؛ عددی که نشانگر بحران است
طبق اعلام مدیر کل دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط‌زیست، خسارت زیست‌محیطی ناشی از پسماند‌ها در سال ۱۴۰۳ معادل ۱۰۷ همت (۱۰۷هزار‌میلیارد تومان) برآورد شده‌است. این رقم شامل هزینه‌های مدیریت نادرست زباله، آسیب‌های وارده به منابع طبیعی، آلودگی آب و خاک، انتشار گاز‌های گلخانه‌ای و خسارت‌های اقتصادی ناشی از کاهش بهره‌وری کشاورزی و صنعتی می‌شود.
در این رابطه مهدی خادم‌ثامنی، مدیر کل دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط‌زیست، در یکی از گفت‌و‌گو‌های رسانه‌ای خود بیان کرده که نبود راهکار‌های پایدار موجب‌شده خسارت‌های مربوط به پسماند به‌طور چشمگیری افزایش یابد. او تأکید دارد که باید یک بازنگری جدی در ساختار مدیریتی پسماند کشور صورت گیرد تا این بحران مهار شود.
فروشگاه‌های پسماند صفر؛ راهی برای کاهش خسارت‌ها
رقم ۱۰۷ هزار میلیارد تومان خسارت سالانه پسماند به کشور، تنها خسارت کوتاه‌مدت و لحظه‌ای است که برآورد و اعلام می‌شود. بدون شک خسارات طولانی‌مدت این پسماند‌ها به محیط‌زیست، سلامت و اقتصاد کشور بسیار فراتر از این مقدار است؛ موضوعی که به خوبی نشان می‌دهد باید هر چه زودتر تدبیری برای آن اندیشیده شود.
آیه حمداوی که یکی از فعالان محیط‌زیست در زمینه کاهش تولید پسماند و سبک زندگی پسماند صفر در ایران است، در گفتوگو با «جوان» به ابعاد کمتر دیده‌شده این بحران پرداخت و به لزوم تغییر سیاست‌های مدیریت زباله تأکید کرد: «یکی از راه‌های مؤثر کاهش تولید پسماند، تغییر سبک زندگی شهروندان و استفاده از فروشگاه‌های پسماند صفر است.» این فعال محیط‌زیست با اشاره به ضرورت توسعه فروشگاه‌های پسماند صفر در کشور اظهار داشت: «این فروشگاه‌ها به شهروندان امکان می‌دهند که محصولات را بدون بسته‌بندی یکبار مصرف خریداری کنند. به جای تولید زباله‌های پلاستیکی و بسته‌بندی‌های غیرضروری، خریداران با ظروف شخصی خود به فروشگاه مراجعه و محصول را از مخازن قابل شارژ دریافت می‌کنند.»
به گفته او، فروشگاه‌های پسماند صفر در ایران باید به یک جریان اصلی تبدیل شوند، نه فقط یک ایده محدود در شهر‌های خاص.
اما مانع‌های اجرایی این طرح چیست و چرا نتوانسته در کشور رشد کند؟ حمداوی به این سؤال پاسخ داد: «چالش‌های قانونی، استاندارد‌های قدیمی در حوزه غذا و دارو و عدم حمایت از سرمایه‌گذاری در این بخش، موجب‌شده که فروشگاه‌های پسماند صفر نتوانند در ایران به‌طور گسترده راه‌اندازی شوند. در حالی که در کشور‌های پیشرفته، برند‌های بزرگ و معروف، محصولات خود را در مخازن قابل شارژ عرضه می‌کنند، در ایران همچنان فرهنگ مصرف‌گرایی و وابستگی به بسته‌بندی‌های پلاستیکی، مانع اجرای این مدل شده‌است.»
بدون شک اصلاح قوانین مدیریت پسماند نیز از دیگر مواردی است که باید مورد توجه قرار گیرد؛ یکی از چالش‌های اصلی در مدیریت پسماند، ضعف قوانین و نبود ضمانت اجرایی مناسب است. در این رابطه حمداوی تأکید می‌کند که قوانین مدیریتی باید تغییر کنند و نظارت‌ها نیز جدی‌تر شوند.
تهدیدی که باید به فرصت تبدیل شود
عمده کارشناسان محیط‌زیست معتقدند که اقتصاد چرخشی می‌تواند نقش مهمی در کاهش پسماند ایفا کند. در این مدل، پسماند‌ها به عنوان مواد اولیه سایر صنایع مورد استفاده قرار می‌گیرند. این مدل نه‌تنها باعث کاهش زباله‌ها می‌شود، بلکه می‌تواند اقتصاد پایدار ایجاد کند.
از طرفی، تفکیک زباله در مبدأ یکی از مؤثرترین راهکار‌ها برای کاهش خسارت‌های زیست‌محیطی است. این سیاست در کشور‌های پیشرفته اجرا شده و نتایج مثبت و قابل‌توجهی به دنبال داشته‌است.
علاوه بر آن، استفاده از فناوری‌های نوین، از زباله‌سوز‌های صنعتی گرفته تا شهرک‌های بازیافت می‌تواند موجب کاهش خسارت‌های پسماندی به کشور شود. در این رابطه محسن قضاتلو، مدیر عامل سازمان پسماند شهرداری تهران اعلام کرده که شهرداری تهران در حال اجرای پروژه‌هایی برای کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی ناشی از پسماند است. او به استقرار زباله‌سوز‌های صنعتی اشاره کرده که می‌توانند مشکل گاز متان، پسماند و شیرابه‌ها را حل کنند.
همچنین آموزش شهروندان و تغییر سبک زندگی می‌تواند تأثیر بسزایی در کاهش تولید پسماند داشته باشد. زهره عبادتی، معاون محیط‌زیست انسانی اداره کل محیط‌زیست استان تهران، در گفت‌وگویی بیان کرده که برنامه‌های آموزشی برای تفکیک زباله در مبدأ و کاهش مصرف پلاستیک باید به‌طور گسترده اجرا شوند. بی‌تردید بحران پسماند در ایران نیازمند تغییرات جدی در سیاست‌گذاری و سبک زندگی شهروندان است. رقم ۱۰۷ هزار میلیارد تومان خسارت زیست‌محیطی نشان‌دهنده هشدار بزرگی است که نباید نادیده گرفته شود. اجرای راهکار‌هایی مانند توسعه فروشگاه‌های پسماند صفر، ارتقای فرهنگ تفکیک زباله، و استفاده از فناوری‌های بازیافت پیشرفته می‌تواند گام مهمی در کاهش این خسارت‌ها باشد. حال دیگر وقت آن رسیده که به جای شعار، اقدام شود.
در غیر این‌صورت، آسیب‌های زیست‌محیطی و اقتصادی ناشی از مدیریت نادرست پسماند به نقطه‌ای خواهند رسید که بازگشت از آن ممکن نخواهد بود. جنگل‌ها و منابع طبیعی بیشتر تخریب می‌شوند، آلودگی هوا و آب شدت می‌گیرند و هزینه‌های سنگین مدیریت بحران‌های زیست‌محیطی بر دوش نسل‌های آینده سنگینی می‌کند.
اگر امروز اقدام نکنیم، فردا ممکن است با شهری مواجه شویم که دفن غیراصولی زباله، معضلی حل‌نشدنی شده و زندگی شهروندان را تحت‌تأثیر قرار بدهد. فرصت‌ها برای اصلاح این وضعیت هر روز کمتر می‌شود و عدم تغییر در سیاست‌های مدیریتی می‌تواند هزینه‌های جبران‌ناپذیری برای کشور به دنبال داشته‌باشد. اکنون، انتخاب با ماست؛ یا مسیری پایدار و هوشمند برای آینده ایجاد کنیم، یا شاهد نابودی تدریجی منابع ارزشمندمان باشیم.
